Bændablaðið - 24.03.2022, Blaðsíða 58

Bændablaðið | Fimmtudagur 24. mars 202258
Á gullaldarárunum 1968-1980 var
vel tekið eftir bresku leikkonunni og
kyntákninu Jane Birkin, sem þá átti
í ástarsambandi við einn kunnasta
leikstjóra þess tíma, Frakkann Serge
Gainsbourg.
Parið sem tók Evrópu með stormi
á þessum árum voru í stuttu máli
holdgervingur bóhemslífsstílsins,
lífleg, áhyggjulaus og laus við
hefðbundna lífssýn áranna áður.
Fékk hin þokkafulla ungfrú Birkin
jafnan mikla eftirtekt og segir sagan,
á vefsíðum franska tískufyrirtækisins
Hermès, að ekki hafi tilvist hennar
farið framhjá stjórnarformanni
fyrirtækisins á þessum tíma, Jean
Louis Dumas. Kom það til, er þau urðu
óvænt sessunautar í flugvél á leiðinni
frá París til Lundúna í byrjun níunda
áratugarins, að herra Dumas fékk yfir
sig innihald tösku í hennar fórum –
sem var einföld, opin tágakarfa. Bað
ungfrú Birkin samferðamann sinn
margfaldlega afsökunar og útskýrði að
hún kysi tágakörfur fram yfir nokkuð
annað þar sem henni reyndist erfitt að
finna leðurtösku að skapi. Tók herra
Dumas útskýringunni ekki illa og
ákvað að setja sjálfum sér þá áskorun
að hanna (lokaða) leðurtösku er hentaði
Jane Birkin.
Hönnunin átti svo sannarlega
eftir að vekja lukku á heimsvísu og
eru „Birkin“ töskur ein eftirsóttasta
fjárfesting í formi fylgihluta í heiminum
í dag. Verðlag þeirra er þó ekki á allra
færi og hækkar bæði nývirði þeirra og
verð í endursölu árlega. Sem reyndar
gerir gripinn að frábærri fjárfestingu,
en Birkin töskur má finna í allmörgum
útgáfum leðurs og jafnvel tága.
Ungfrú Birkin, sem er ekki launaður
sendiherra nafnbótar töskunnar, fær þó
árlega ríflega upphæð fyrir notkun á
nafni sínu sem hún velur að gefa til
góðgerðarmála.
Tímarnir breytast ...
Hermès hefur alla tíð verið þekkt
vörumerki munaðar sem leggur metnað
við hefðbundið vandað handverk í takt
við sterka arfleifð sína. Það kom því
vel á óvart árið 2021 að
framleiðendur
og hönnuðir
fyrirtækisins
hefðu hafið tilraunasamstarf með
sprotafyrirtækinu MycoWorks í
Kaliforníu og öflug skilaboð til annarra
í sömu stétt: allt er breytingum háð!
Lífefnafyrirtækið MycoWorks
er eitt þeirra fyrirtækja er stendur
í framleiðslu leðurs á annan hátt en
hinn hefðbundna, þar sem dýr koma
við sögu. Segir á vefsíðu MycoWorks
að mikill heiður sé að vinna með
tískuveldinu Hermès, en útkoma
samstarfsins er ferðataska sem kallast
Victoria en hana má finna á vefslóðinni:
www.mycoworks.com/introducing-
sylvania-by-hermes.
Taska sú, vönduð og létt í meðförum,
er gerð úr efni sem kallað er Silvania,
blanda sveppamýsla og frumna –
árangur líftækniferlis sem MycoWorks
hefur einkaleyfi á. (Líftækni er tækni
sem gerir það mögulegt að nota lífverur
til að framleiða nýjar afurðir eða breyta
náttúrulegum ferlum.) Kalla þeir
efnið í raun byltingu efnisvísinda og
líftækni, en útkoman er endingargott
„gæðaleður“ sem jafnast fullkomlega
á við hið hefðbundna.
Er í kortunum breyting á
aðfangakeðju iðnaðarins?
Tísku- og fataframleiðendur heimsins
keppast nú hver á fætur öðrum
við markmið á borð við að draga
úr losun gróðurhúsalofttegunda,
sýna lit er kemur að kolefnisjöfnun,
umhverfisáhrifum, sjálfbærni og
öllu því er mætti betur fara við
vinnslu úrgangs, vatnsnotkunar og
neikvæðra afleiðinga illa rekjanlegra
aðfangakeðja.
Meðvitund um uppruna og vinnslu
efna sem notuð eru við framleiðslu
fatnaðar er nú á uppleið og í forgangi
hjá æ fleiri fyrirtækjum, en efnisnotkun
hefur lengi einskorðast við ull, bómull,
leður og gerviefni er kemur að
framleiðslu fatnaðar og skóa án þess
að mikil hugsun sé að baki.
Aðfangakeðja iðnaðarins hefur því
verið í föstum skorðum hingað til þótt
gera mætti hlutina á annan hátt.
Nú, eins og
fleiri brýtur
Hermès
hefðina
með samstarfi sínu við MycoWorks.
Taka verður til þess að jafnvel þó um
sé aðeins að ræða eina tösku, er vel
eftir því tekið vegna stöðu Hermès í
tískuðiðnaðinum og verður vonandi til
þess að önnur tískumerki vilji bæta sína
framleiðslu er kemur að efnisvali og
þá sjálfbærari meðvitund alls ferlisins.
Aukinn skriðþungi
Telja tískuvitrungar kapphlaupið
við þróun nýrra efna og meðvitund
um ferli allrar birgðakeðjunnar
sé að öðlast skriðþunga, þökk sé
nýrri tækni og umfangsmeira og
fljótsprottnara samstarfi milli tísku
eða fataframleiðenda og frumkvöðla.
Hins vegar eru verulegar áskoranir
sem þarf að sigrast á, þar á meðal þurfa
þeir sem búa til fataefni, hvort heldur
textíl eða leður, fyrirfram fjármagn til
að byggja upp getu.
Vörumerki og fjársterkir aðilar
geta þar hjálpað til með því að
fjárfesta í hlutabréfum þeirra sem eiga
framtíðina fyrir sér eða með langtíma
kaupskuldbindingum. Eins og er, þarf
þó mikið til svo nýjum efnum á borð við
sveppaleður verði kleift að keppa eða
standa jafnfætis gerviefnum, dýraleðri
og slíku sem hefur átt markaðinn –
sem er hannaður til að hámarka vöxt
og hagnað fyrirtækja, frekar en að
lágmarka neikvæð umhverfisáhrif.
En tímarnir breytast.
Eitt skref í einu. /SP
Fyrir tíma Birkin-töskunnar var Kelly-taskan frá Hermès, sem sést hér
fagurbleik að ofan, ein eftirsóttasta taska heims og er reyndar enn.
Var nefnd eftir Grace Kelly, prinsessu Mónakó og upphaflega hönnuð
af Robert Dumas, föður Jean Louis, á 4. áratugnum. Árið 1956 var
prinsessan mynduð með töskuna á arminum við hátíðlegt tilefni og
ákvað hús Hermès að þaðan í frá yrði gripurinn kenndur við prinsessuna.
Hagnaður fyrirtækja eða lágmörkun neikvæðra umhverfisáhrifa?:
Framtíðarhorfur ...
UTAN ÚR HEIMI
Gerð sveppaleðurs er nú ásamt
öðrum plöntuleðrum, að ryðja sér
rúms í stað vinnslu dýrahúða er
notaðar hafa verið grimmt í tísku-
vörur að minnsta kosti síðastliðinn
árhundruð.
Um er að ræða sjálfbæra lífræna
ræktun, en sveppi er hægt að rækta
án mengandi efna og eftir notkun má
meðal annars nýta úrganginn sem
lífrænan áburð. Með því er komið
á algerlega hringrænu hagkerfi þar
sem tekið er til mismunandi stiga,
allt frá framleiðslu og nýtingu til
úrgangsstjórnunar og markaðar fyrir
endurunnin hráefni.
Að auki getur leðurframleiðsla úr
sveppum komið í stað dýraeldis undir
merkjum iðnaðar þar sem dýr eru
gjarnan ræktuð til þess eins að vera
slátrað og húð þeirra nýtt í tískuvarning.
Rakadrægt og létt leður
Leður sveppa er framleitt úr
stærsta hluta hans, svokölluðum
sveppaþráðum, sem má finna neðan-
jarðar og mynda gríðarlega stórt net
sem hefur verið kallað mýsli (lat.
mycelium). Þeir sem standa í þessari
framleiðslu velja gjarnan undirlag
þar sem sveppir myndast og vaxa
auðveldlega, líkt og sag, viðarflögur
og slíkt – en þá er það vætt og sett í
þartilgerða poka sem eru sótthreinsaðir
svo bakteríur hægi ekki á vaxtarferlinu.
Til að ná sem bestum árangri þarf
síðan að gæta að raka, loftræstingu og
hitastigi svo sveppaþræðirnir fjölgi sér
hvað mest. Þegar æskilegri stærð er
náð er pokinn opnaður og innihaldinu
þjappað saman. Á þessum tímapunkti
geta framleiðendur breytt áferð og lit
þráðamassans, áður en hann er flattur
út og þurrkaður, en með lagni kemur
útkoman til með að líkjast öllu frá kúa-
til krókódíla- eða slönguskinnsleðri.
Komið hefur í ljós að þær vörur
sem unnar eru úr leðrinu valda ekki
húðertingu hjá fólki sem viðkvæmt er
fyrir og dregur leðrið í sig svita án þess
að mynda lykt – t.a.m. í tilvikum eins
og við notkun íþróttaskóa – enda taka
sveppir í sig mikinn raka við eðlilegar
aðstæður. Reyndar þykir leðrið bæði
létt og sveigjanlegt og góður kostur
sem rakadræg einangrun.
Stutt ræktunarferli
og siðferðislega jákvætt
Eitt stærsta fyrirtæki sveppaleðurs
heitir Bolt Threads, og nefndu þeir sitt
vinsælasta leður Mylo. Forsvarsmenn
Bolt Threads eru afar jákvæðir í
garð þess að skipta sveppum út fyrir
nautgripi er kemur að leðurræktun.
Þeir eru miklir talsmenn þess að fólk
geri sér grein fyrir að utan siðferðislega
hlutans er varðar leðuriðnað
dýraræktenda, þarf einungis vatn og
rafmagn við ræktun sveppa í stað alls
þess er viðkemur dýraeldi – auk þess
sem mun styttra ræktunarferli á sér stað
– dagar í stað ára.
Einnig vilja þeir benda á að þar
sem dýraleður er manngerð vara er
það pakkað af kemískum efnum og
öðrum innihaldsefnum til að gefa
því aukinn glans, sveigjanleika, lykt
og svo framvegis. Ágætt er svo að
hafa í huga, ef fólk velur að klæðast
gervileðrinu gamla, þá er það búið til
úr eitruðum efnum eins og pólýúretani
og PVC – á meðan sveppaleður er gert
á náttúrulegan hátt.
Hvað varðar framleiðslukostnað
sveppaleðurs stendur hann reyndar
til jafns við framleiðslu hágæða
dýraleðurs, ef tekið er til framboðs og
eftirspurnar dagsins í dag, en allar líkur
eru á að kostnaðurinn lækki verulega
þegar það breytist.
Auðvitað eru þeir til sem kjósa
upprunalegt alvöru leður með lyktinni
og öllu sem því fylgir – en hafa skal
í huga, að auk annars sem áður hefur
verið nefnt, myndast við framleiðslu
leðurs gífurleg mengun.
Leður – tilbúið til sölu – hefur farið
í gegnum langt ferli sútunarstöðva þar
sem það er meðhöndlað með fjölda
efnasambanda, meðal annars í formi
litarefna.
Krómsútun vinsæl
Krómsútun leðurs fer fram víða en eitt
algengasta vandamál sútunarstöðva er
krómmengun.
Við krómsútun eru notuð sérstök
efnasambönd, oftast krómálún með
sóda eða annarri basískri upplausn
sem allt of oft kemst í umhverfi,
jarðveg, mat eða annað í nærliggjandi
samfélögum.
Króm getur ollið eitureinkennum
á borð við lifrar- og nýrnabilun,
lungnakrabbamein og ótímabæra
heilabilun. Að auki sýna rannsóknir
að loft og jarðvegur í kringum
sútunarstöðvar er svo eitrað að
gróðursælir staðir breytast fljótlega í
froðukennd fen.
Þrátt fyrir að reglur hafi verið settar
til að stöðva slíka mengun síðan 1986,
halda sútunarverksmiðjur áfram að
nota eitruð efni. /SP
Enn sem komið er er ræktun ostrusveppa (lat. Pleurotus ostreatus) algengust
í leðursveppaiðnaðnum, en með auknum áhuga fólks á leðurgerð hafa
allmörg fyrirtæki reynt fyrir sér með mismunandi tegundir sveppa og útkoman
þá orðið á ýmsa vegu. Eitt leðranna hefur hlotið nafnið MuSkin™, en það
er búið til úr stórum sníkjusveppi (lat. Phellinus Ellipsoideus) sem leggur
undir sig tré í skógum heittempruðu beltanna.
Plöntuleður
Rétt er að geta þess að auk gerðar
sveppaleðurs eru nú tilraunir hafnar
með leðurgerð úr m.a. eplum, ananas
og kaktusplöntum. (Sjá t.d. á vefsíðu
www.ananas-anam.com/)
Fjölskyldufyrirtækið Hermès varð stórveldi í tíð Dumas,
velta þess hleypur á milljörðum, en fyrirtækið var stofnað
af fjölskyldu hans fimm kynslóðum fyrr, árið 1837, og
framleiddi þá helst hnakka og leðurbelti. Hér má sjá þau
skötuhjú, Jane Birkin (t.v.) með tágakörfuna víðfrægu og
Jean Louis Dumas að ofanverðu.
Muskin, sveppaleður, fundið upp af fyrirtækinu Zero Grado Espace og framleitt
án mengandi efna.
Taskan Hermès Picnic Birkin er afar
eftirsótt meðal safnara, enda gefin út
í takmörkuðu upplagi.
Árið 2015 bað Jane Birkin Hermès-fyrirtækið
að hætta að kenna við sig eina Birkin-töskuna,
gerða úr krókódílaskinni, vegna slæmrar
meðferðar á dýrunum.