Skessuhorn - 15.12.2021, Side 80

MIÐVIKUDAGUR 15. DESEMBER 202180
Gunnsteinn Gíslason og Margrét
Jónsdóttir kynntust ung, enda bæði
fædd og uppalin í Árneshreppi á
Ströndum. Hann árið 1932 og hún
sjö árum síðar, 1939. Þau lifðu og
hrærðust þar norður frá áratugum
saman, gegndu mikilvægu hlutverki
í samfélaginu. Samfélagi sem þau
sáu gjörbreytast og dragast saman.
Í haust fluttu þau inn í íbúð á Akra-
nesi. Þau eiga enn eignir og innbú
í Norðurfirði en ákváðu að dvelja
ekki þar í vetur. Óhætt er að segja að
þau hafi lifað tímana tvenna. „Við
vorum fædd hvort á sínum bænum
í sveitinni. Byrjuðum síðan að búa
þarna um 1960, þá vorum við búin
að rotta okkur saman,“ segir Gunn-
steinn og brosir skelmislega. Hann
er frá Sveinstúni og hún Stóru-Á-
vík. Þó Árneshreppur sé nokkuð
afskekktur þá var heimssagan ekki
fjarri í barnæsku þeirra, enda skall
á með heimsstyrjöld fæðingarár
Margrétar. Það litar bernskuminn-
ingarnar. Gunnsteinn man upphaf-
ið, enda var hann þá orðinn sjö ára
gamall.
Heimsstyrjöld
bankar upp á
„Ég man eftir því þegar þetta hófst.
Þá man ég eftir því að ég var stadd-
ur niður í Norðurfirði, Steins-
staðanesi sem var í nágrenni Norð-
urfjarðar. Þennan dag var Valtýr
Valgeirsson bóndi að hirða vothey,
sem var eiginlega byrjun á verk-
un á þessu heyi. Hann var búinn
að vera á Hvanneyri og við vorum
að vesenast þarna einhverjir krakk-
ar, fengum að vera með. Við þótt-
umst vera að vinna en vorum mest
að velta okkur í heyinu. Þá var afi
minn, Valgeir Jónsson, inni hjá sér.
Svo kemur hann út og segir: „Stríð-
ið er byrjað.“ Ég man alltaf eftir
þessum orðum. Það var 1939,“ seg-
ir Gunnsteinn. Hann man líka eftir
að hafa heyrt í útvarpinu þegar skip
voru skotin niður.
Engu var eirt í brjálæði styrj-
aldarinnar og menn bárust á bana-
spjótum á lofti, láði og legi. Þjóð-
verjar stunduðu kafbátahernað og
skutu á öll skip bandamanna, hverr-
ar gerðar sem þau voru. Því var
brugðið á það ráð að safna skipum
saman í langar skipalestir og sigla
undir vernd herskipa. Það hafði
kosti og galla; skipin voru bet-
ur vernduð mörg saman en eitt og
eitt, en mörg saman urðu þau auð-
veldari skotmörk. Leið skipalest-
anna lá gjarnan norður fyrir Ísland
og þegar þeim var sökkt rak gjarnan
eitthvað á land. Þá voru tundurdufl
lögð til að verjast árásum. Allt hafði
þetta áhrif í Árneshreppi.
Sprengjur og sælgæti
„Ég man eftir því þegar tund-
urduflin rak í land,“ segir Margrét.
„Þau rak upp í fjöru og allir flýðu
til fjalls þar til búið væri að gera þau
óvirk. Það voru menn í því að gera
þau óvirk, þau voru skotin bara í
fjörunni heima.“ Gunnsteinn skýt-
ur inn í: „Já, hestar, kindur og kýr
voru bundin inni á meðan var ver-
ið að skjóta þetta. Þau ærðust alveg.
Svo var náttúrulega töluvert skotið
niður af skipum þarna og þá kom
nú margt fallegt í land. Mikið af
fínu timbri, til dæmis, og sælgæti.
Allir lækir og sprænur voru brúað-
ar. Kallarnir farnir að setja brýr á
lækina á túninu, það var allt í einu
komið svo mikið timbur.“ Það var
nefnilega ekki allt sem á land rak
hættulegt. Margrét man sérstak-
lega eftir sælgætinu. „Ég man eftir
því. Heill fleki af sælgæti, tréfleki.
Orkumolar einhverjir eða kara-
mellur. Þetta var voðalega gott þó
það væri skemmt. Og ávextir í dós-
um. Þetta var einhver forði sem átti
að fara eitthvert.“ „Já, við höfum
lifað tímana tvenna,“ segir Gunn-
steinn.
Fólkið kom
og fólkið fór
Það eru orð að sönnu. Þau upp-
lifðu miklar sveiflur í fólksfjölda
og umsvifum. Á sínum tíma stóð
fullkomnasta síldarverksmiðja í
Evrópu í Djúpuvík og önnur var
reist í Ingólfsfirði. Fólk dreif að,
margir komu frá Hornströndum,
en byggð lagðist af þar upp úr miðri
öldinni. Verksmiðjurnar vöktu
mikla von en hún varði ekki lengi;
síldin hvarf. Hráefni er grundvöllur
þess að reka verksmiðju og tilraun-
ir voru gerðar í þeim efnum, fyrst
síldin var horfin.
„Gerðar voru tilraunir til að
verka karfa,“ segir Gunnsteinn.
„Ég komst svolítið í það á Ingólfs-
firði. En svo kom á daginn að karf-
inn var of harður í þessi tæki sem
eru fyrir síldina og þá var það búið
að vera. Ég var sjálfur að reyna að
berja þetta helvíti í gang með Guð-
mundi sterka. En það var alveg
sama hvað var gert, það gekk ekki.
Þetta eru svo ólíkir fiskar. Þá fór
allt að hrynja.“
Þegar Margrét og Gunnsteinn
höfðu ruglað saman sínum reitum
fóru þau að búa í Kaupfélagshús-
inu í Norðurfirði. Þau ráku kaupfé-
lagið og gerðu lengi. Hann segir að
fyrstu árin hafi fátt verið þar nema
kaupfélagið. Það var þó með heil-
mikil umsvif, rak sláturhús og fisk-
móttöku og ýmislegt fleira. Nóg
var við að vera, fimm börn komu
í heiminn svo heimilið varð stórt,
og reksturinn var líka tímafrekur.
Löng saga verslunar er á stað sem
Gunnsteinn þekkir vel.
„Kaupfélagið í Norðurfirði var
farið að versla um aldamótin 1900,
jafnvel fyrir þau. 1903 var svo kom-
in búð og er búin að vera stöð-
ug þar og þar áður pöntunarfé-
lag. Þetta var djöfulsins vesen, allt
kom í pokum og var kastað upp í
fjörurnar. Kallarnir þurftu að vera
þar til að taka á móti.“
„Svo komu strandferðaskipin,“
segir Margrét. „En það var engin
höfn, þannig að það var öllu skipað
upp í uppskipunarbátum. Þannig
var það þar til í kringum 1985, þá
kom stór höfn. Og eftir það hættu
skipin að koma, þau voru kannski
lafandi eitthvað fram undir 1990.“
Kaupfélagið sprakk
Síðan gerðist það, sem margir
töldu ómögulegt, sjálft kaupfélags-
veldið riðaði til falls. Kaupfélög-
in voru stoð og stytta samfélagsins
víða um landið og Sambandið hafði
byggt upp mikið veldi á þeim, í alls
kyns atvinnurekstri. Upp úr 1990
gerðist þó einmitt það ómögulega;
Sambandið féll og kaupfélögin
víða um land með. Meðal annars á
Norðurfirði. Gunnsteinn og Mar-
grét segja að það hafi verið í eina
skiptið á þessum áratugum þar sem
þau veltu því fyrir sér að yfirgefa
Norðurfjörð. „Okkur datt það nú í
hug þegar kaupfélagið sprakk. Það
voru erfiðir dagar að komast upp úr
því,“ segir hann.
Þau hjónin sneru hins vegar vörn
í sókn og komu sér upp gistiheim-
ili. Þau höfðu byggt sér hús og boð-
ið upp á gistingu í tveimur litlum
herbergjum, en það stækkaði tölu-
vert. „Það var þarna frystihús, þar
sem menn frystu kjötið, og ýmis-
legt fleira. Það vildi enginn kaupa
þetta þannig að annað hvort var að
fá okkur til þess eða bara að fara frá
þessu. Við héngum þarna á þrjósk-
unni,“ segir Gunnsteinn.
Gistiheimilisrekstur
„Ég held að bankinn hafi pínt þig
til að kaupa þetta, frystihúsið slát-
urhúsið og allt,“ skýtur Margrét
inn í. „Við gerðum síðan hluta af
frystihúsinu að gistihúsi og það
hefur bara tekist vel. Það eru koj-
ur í þremur frystiklefum, 20 í allt.“
Umfangsmiklar breytingar þurfti
til að bjóða upp á gistingu í göml-
um frystiklefum og laga allt hús-
næði að nýjum þörfum. Vélasalur-
inn er til dæmis eldhús í dag. „Við
þurftum að breyta þessu býsna
mikið. Og svo að verja fyrir elds-
hættu, þetta var náttúrlega frysti-
hús. Við fengum svolítinn styrk til
að gera þetta, en eyddum þó tölu-
verðum peningum í þetta,“ segir
Gunnsteinn.
Gistiheimilið Bergistanga hef-
ur gengið býsna vel í gegnum árin.
Fjölmörg hafa lagt leið sína þang-
að og borið þeim hjónum og allri
aðstöðu vel söguna. „Þegar hóp-
arnir eru að fara norður á Strandir
þá hentar vel að gista þarna,“ seg-
ir Gunnsteinn. „Við höfum kynnst
mörgu fólki og það vill gjarnan
koma aftur. Konan hefur verið ansi
dugleg.“
Margrét gerir þó ekki of mikið
úr því, en játar þó að þetta hafi ver-
ið býsna mikil vinna. „Ég sá eigin-
lega ein um þetta í allt sumar, eða
mikið til. Krakkarnir voru eitthvað
að koma og hjálpa mér. Við höfum
alltaf getað tekið á móti einhverj-
um allt árið, þegar við erum þarna
heima. Við höfum skotið skjólshúsi
yfir menn sem eru þarna að vinna,
verið með mat fyrir þá og svona.
Það verður nú breyting á því, þar
sem við erum að láta þetta allt af
hendi þessa dagana. Krakkarnir fá
þetta bara. Þau ætla nú að reyna að
halda þessu áfram eitthvað. Mað-
ur getur ekkert staðið í þessu leng-
ur, þó maður geti kannski hjálpað
eitthvað til. Ef maður hefur heilsu
til þess að fara þangað á sumrin og
hjálpa til.“
Skipin komu
Það var oft gestkvæmt á Norður-
firði og Gunnsteinn segist stoltur
af þeirra störfum. „Skipin komu
þarna á Norðurfjörð með vörurnar.
Lengst af var það eina leiðin til að
komast frá og að heimili. Mikið af
fólki fór með skipunum til Reykja-
víkur og víðar. Þetta fólk kom yf-
irleitt einum eða tveimur dögum
áður en skipin komu. Það var ekk-
Stolt af því að hafa kynnst öllu þessu fólki
Eftir að hafa alið allan sinn aldur í Árneshreppi eru Gunnsteinn og Margrét nú flutt á Akranes
Hjónin Gunnsteinn Gíslason og Margrét Jónsdóttir fluttu á Akranes í haust, eftir að hafa alið allan sinn aldur í Árneshreppi
á Ströndum. Þar áttu þau æskuárin, eignuðust börnin, ráku kaupfélag og gistiheimili og hann var oddviti áratugum saman.
Ljósm. kóp.
Þegar Margrét og Gunnsteinn höfðu ruglað saman sínum reitum fórum þau að búa í Kaupfélagshúsinu í Norðurfirði. Þau
ráku kaupfélagið og gerðu lengi. Myndin tekin snemmsumars 2020. Ljósm. gó.