Skessuhorn - 15.12.2021, Page 104

MIÐVIKUDAGUR 15. DESEMBER 2021104
„Í sumar hófst á Tindum á Skarðs-
strönd í Dalasýslu nýr atvinnuvegur
hér á landi, en það er námugröftur.
Á Tindum er sem sé kolanáma og
er hafin vinnsla í henni. Hlutafélag-
ið Kol, sem stofnað var árið 1941,
stendur fyrir framkvæmdum þess-
um. Er búið að koma þar upp mikl-
um mannvirkjum, starfsmanna-
skála, verkstæði, húsi yfir díselraf-
stöð, lyftuskúr, bryggju og síðast en
ekki sízt er búið að grafa námugöng
16 m. lóðrétt niður í jörðina og
þaðan um 15 m. löng göng inn í
landið. Námuopið er rétt niður
við flæðarmálið. Lyftu hefur verið
komið fyrir í göngunum til þess að
flytja kolin upp á yfirborð jarðar.“
Þannig hófst umfjöllun Morgun-
blaðsins um kolanámuna á Tindum,
en hún birtist í blaðinu 28. október
1954. Blaðamaður Morgunblaðsins
heimsótti námuna og hreifst mjög
af starfseminni. Greina má mikla
bjartsýni í umfjöllun hans og þyk-
ir honum mikið til starfseminnar
koma. Hún sé enda nokkuð mik-
il og margir vinna í „námuhverf-
inu,“ eins og blaðamaður nefnir
það; „sjö karlar og tvær ungar og
ljómandi laglegar stúlkur,“ eins og
blaðamaður Morgunblaðsins kemst
að orði, þarna árið 1954. Þess tíma
orðalag í dagblöðum og umræðum,
sem hefur nú líklega breyst nokk-
uð.
Stúlkurnar umræddu voru þær
Anna Friðbergs Kristjánsdóttir og
Edda Hermannsdóttir, en sú síðar-
nefnda hefur lengi búið á næsta bæ
við Tinda, Klifmýri. Skessuhorn
heimsótti Eddu og rifjaði námu-
starfsemina upp.
15 ára ráðskona
„Pabbi var verkstjóri í námunni
og sá um þetta,“ segir Edda, en
faðir hennar hét Hermann Karl
Guðmundsson og var þaulvanur
sprengjumaður og verkstjóri við
ýmsar framkvæmdir, m.a. gangna-
gerð og virkjanir. Hann var því
kjörinn í það verkefni að koma upp
námagöngum og vinnslu, með til-
heyrandi sprengingum sem þurftu.
Hann þurfti að reisa allt frá grunni,
við frekar frumstæðar aðstæður.
„Þegar hann kemur hingað vor-
ið 1954, þá er ekkert hérna. Þá
varð að byrja á því að fá íbúðarhús.
Það kom frá Húsasmiðjunni. Pabbi
var með vinnuflokk með sér og
ráðskonu til að sjá um mat og þess
háttar. Vinur pabba og vinnufélagi
til margra ára var hér með hon-
um og kona hans var ráðskona, en
þeir voru vanir að vinna saman. Þau
hjónin voru hins vegar með börn
og þurftu að fara með þau í skóla í
september. Þá hringdi pabbi í mig
og bað mig að taka við af henni sem
ráðskona. Þá var búið að byggja
húsið og bryggjuna og sprengja
göngin og það allt. Það voru færri
menn að vinna, bara þeir sem voru
í námavinnslunni sjálfri. Hinir voru
farnir heim, enda framkvæmdum
lokið. Ég var hér um haustið í tvo
mánuði, en þá var ég 15 ára gömul.
Árið eftir kom ég í maí og starfaði
fram á haustið.“
Kippt inn í framtíðina
Ábyrgðin var töluvert mikil á herð-
um hinnar ungu ráðskonu. Hún
var með sjö til átta menn í mat og
stundum bættust nokkrir við ef
eitthvað sérstakt var um að vera,
eins og útskipun. Kallarnir héldu
til á staðnum, mötuðust og sváfu í
sama skálanum. Edda þurfti að sjá
um allt í sveit sem var nokkuð af-
skekkt.
„Þegar maður kom þá var ekk-
ert rafmagn hér eða neitt. Það voru
engar vélar á neinum bæjum. Mér
fannst sveitinni bara kippt inn í
framtíðina. Allt í einu var komið
vélaverkstæði og rafmagn á fullu
og alltaf eitthvað í gangi. Menn
höfðu aldrei séð þetta áður. Sumir
voru með vindrafstöðvar og löngu
seinna fóru að koma ljósamótorar,“
segir Edda.
Starfsmenn námunnar komu úr
sveitinni. Ekkert aðkomufólk var
þar að störfum við sjálfan námu-
gröftinn á meðan Edda var þar,
þó vissulega hefðu menn komið
víða að í vinnuflokknum sem kom
námunni og nauðsynlegum aðbún-
aði upp.
„Það var heppilegt að það var
margt fólk hér í sveitinni. Auðvit-
að var enginn annar vinnustað-
ur hér og mikið af ungum mönn-
um kom og fékk vinnu við námuna.
Það hefur verið rosalega mikið puð
á þessum strákum að vera á þessum
borum allan daginn. Bæði þurfti
að koma fyrir sprengiefni og svo
að pjakka þetta, moka þessu upp.
Meirihlutinn var grjót sem þurfti
að hreinsa í burtu. Allir vagnar
fylltir og tæmdir með handafli og
ýtt á höndum. Það hefur verið mik-
ill hávaði þarna niðri, en auðvitað
fóru allir upp þegar sprengt var.“
Fyrsta verk verkstjórans á hverj-
um morgni var að kveikja á dísel-
rafstöðinni og um leið dælu sem
dældi sjó úr námugöngunum sem
hafði safnast þar saman yfir nóttina
svo allt yrði tilbúið þegar menn
væru búnir með morgunmatinn.
Óskaplegur hávaði
Trúað gæti ég að lesendur Skessu-
horns hafi fæstir niður í kolanámu
komið, hvað þá hér á Íslandi. Því
er ekki úr vegi að grípa aftur nið-
ur í frásögn blaðamanns Morgun-
blaðsins frá 1954, þegar hann lýs-
ir því hvernig var að fara ofan í
námuna.
„Þrír piltar voru að starfi þarna.
Voru þeir að moka kolunum á vagn-
inn, sem stóð á teinum, sem lagðir
hafa vefið eftir miðjum göngunum.
Þeir hættu að moka og vagninn var
sendur upp í lyftunni. Þetta voru
hraustlegir piltar og allvígalegir
með ljósleita hjálma á höfði. Ekki
þótti mér þeir vera neitt sérlega
svartir í framan miðað við atvinnu
þeirra. Sem kolanámumenn. Að-
spurðir kváðust þeir kunna ágæt-
lega við sig þarna niðri í námunni.
Þar væri engin hætta á illum veðr-
um, hitinn væri jafn, eitthvað 4-5
stig.“
Karl verkstjóri, faðir Eddu,
sagði blaðamanni þarna um árið að
piltarnir hefðu þó framan af ver-
ið frekar ragir við starfann. Það
væri þó allt breytt og nú væri þetta
leikur einn fyrir þeim. Það sýndi
sig þegar olíuvélin hætti að ganga
þannig að slokknaði á öllum ljós-
um og verkamenn og blaðamaður
voru í kolniðamyrkri 16 metra und-
ir yfirborði jarðar. Nokkuð fór um
blaðamanninn, en verkamennirnir
kveiktu sér hinir rólegustu í sígar-
ettu og biðu þess að olíu yrði bætt
á vélina ofanjarðar svo ljós kæmi á
ný. Blaðamaður lýsir því svo hvern-
ig námuverkamennirnir voru við
borana.
„Piltarnir tengdu nú loftleiðsl-
ur við loftborana og Karl hrópaði
upp námuopið: „Setjið loftpress-
una í gang!“ Það var gert og inn-
an stundar hófst borunin. Borinn er
langur og á fæti, því ekki mun vera
mögulegt að halda honum í horf-
inu með handafli einu saman. Ekki
er gott að lýsa með orðum þeim
hávaða sem frá borunum kemur,
en hann er óskaplegur þarna niðri
í jörðinni. Í holurnar er svo sett
dínamít og stálið síðan sprengt.
Hægt er að losa allt að 15 lestir í
einu. En Karl sagði að ennþá væri
þetta allt á byrjunarstigi og ekki víst
hver aðferð yrði notuð við gröftinn,
en dínamít hefði gefist bezt til þessa
af þeim aðferðum, sem reyndar
hafa verið.
Ekki sáum við hvernig farið er að
því að sprengja stálið, en trúað gæti
ég að þá yrði mikill hávaði og eim-
ur. Þegar piltarnir stóðu þarna við
loftborinn sást varla til þeirra fyrir
ryki sem gaus upp frá stálinu.“
Edda segir að sér hafi þó ekki
fundist mikið mál að fara niður í
námuna á sínum tíma, þrátt fyr-
ir ungan aldur. Allt hafi verið upp-
lýst með ljósalömpum. Um leið
og kólna tók í veðri hafi þó verið
brunagaddur þar niðri.
Námuballið
Mannskepnan er nú einu sinni
þannig gerð, ekki síst á yngri árum
æviskeiðsins, að þrátt fyrir erfið-
ar aðstæður lyftir hún sér gjarnan
upp. Maður er manns gaman og
Edda segir það hafa vel átt við um
þennan tíma. Starfsemin hafi vakið
mikla athygli og fólk komið víða að
til að berja hana augum, þó náman
væri ekki í alfaraleið. Mikið af ungu
fólki hafi verið í sveitinni og þetta
hafi verið mjög líflegt og skemmti-
Ráðskona í kolanámu
Kolanáma var starfrækt á Tindum á Skarðsströnd á sjötta áratugnum.
Skessuhorn ræddi við Eddu Hermannsdóttir um minningar frá þeim tíma
Edda við gamla námuopið. Það er þarna enn, þó búið sé að setja grind yfir það til að fyrirbyggja að nokkur detti ofan í það.
Gömul spil og vindur hafa ryðgað yfir áratugina. Að fara niður í kol er þekkt í máli
heimamanna.