Læknablaðið - 01.12.2021, Blaðsíða 12

576 L ÆKNABL AÐIÐ 2021/107
R A N N S Ó K N
er á aldrinum 18 til 67 ára verður til frambúðar eftir sjúkdóma
eða slys, og ef sérstakar ástæður eru fyrir hendi má framlengja
greiðslutímabilið í 36 mánuði. Undanfarin ár hefur verið skerpt á
verklagi TR á þann veg að gerð er krafa um að endurhæfing hafi
verið fullreynd, sérstaklega hjá yngri umsækjendum með óvissa
endanlega starfsgetu, áður en til örorkumats kemur.
Árið 2020 voru örorku- og endurhæfingarlífeyrisþegar alls
um 22.000, eða um 9,4% landsmanna á aldrinum 18-66 ára. Fjöldi
fyrstu örorkulífeyrisumsókna hélst nokkuð stöðugur mest allan
tíunda áratug síðustu aldar, rúmlega 900 á ári, en upp úr aldamót-
um fjölgaði fyrstu umsóknum mjög og fóru til dæmis úr 944 um-
sóknum árið 2002 í 1622 árið 20046 og árið 2019 sóttu 2816 manns
um sitt fyrsta örorkumat.
Um árabil hefur umræða um þverfaglegt starfsgetumat í stað
núgildandi matskerfis sem byggt er á læknisfræðilegum for-
sendum átt sér stað án þess að slíkar grundvallarbreytingar hafi
verið innleiddar.7
Markmið rannsóknarinnar var þríþætt. Í fyrsta lagi að skoða
fyrir liggjandi algengi fyrstu sjúkdómsgreininga sem megin orsök
fyrsta úrskurðar um endurhæfingar- og örorkulífeyri. Fyrir liggur
að geðsjúkdómar og stoðkerfissjúkdómar hafa verið langalgeng-
ustu sjúkdómsgreiningarflokkar þegar fyrsta sjúk dómsgreining
umsækjenda um bæði endurhæfingar- og örorkulífeyri eru skoð-
aðar.8 Niðurstöður eru því settar fram hér eftir þessum tveimur
sjúk dómaflokkum og síðan öllum öðrum sjúkdómaflokkum sam-
anlagt. Í öðru lagi að skoða kynja- og aldursdreifingu þessara
lífeyrisþega. Í þriðja lagi að skoða þróun ina á 20 ára tímabili frá
innleiðingu örorkumatsstaðalsins.
Efniviður og aðferðir
Í skrám TR er að finna læknisfræðileg gögn þeirra sem metnir hafa
verið til endurhæfingar- og örorkulífeyris vegna lífeyristrygginga.
Þessi rannsókn byggir á sjúkdómsgreiningum í læknisvottorðum
sem fylgja fyrstu umsóknum um lífeyri á 20 ára tímabili 2000-2019
og hafa verið samþykktar til greiðslu endurhæfingar- og örorku-
lífeyris. Upplýsinga um mannfjöldatölur var aflað frá Hagstofu
Íslands og um ríkisútgjöld hjá Ríkisendurskoðun.
Niðurstöður
Árlegur fjöldi nýrra örorkulífeyrisþega hefur verið nokkuð stöð-
ugur undanfarin 20 ár, eða á bilinu 1200-1500 manns, að frátöld-
um árunum 2016-2018 þegar það var á bilinu 1500-1800 manns.
Heildarfjöldi er 27.270.
Þegar hlutfall þeirra sem ljúka greiðslum á endurhæfingarlíf-
eyri og fara beint á örorkulífeyri er skoðað í skrám TR kemur í ljós
að árið 2006 var það 52% samanborið við 44% árið 2016 og 32%
árið 2019.
Allar niðurstöður rannsóknarinnar eru raktar í umræðu-
kaflanum, og gerð ítarleg skil í 5 töflum og tveimur myndum hér
á eftir.
Umræða
Áhersla stjórnvalda á endurhæfingu fólks sem verður óvinnufært
vegna sjúkdóma og slysa á því 20 ára tímabili sem hér er skoð-
Tafla I. Allar ICD-sjúkdómsgreiningar 2000-2019. Hlutfall af fjölda
einstaklinga í hópi nýrra örorkulífeyrisþega eftir sjúkdómsgreiningar-
flokki.
Fjöldi ICD-
greininga
í flokki
Hlutfall af
heildarfjölda
Annað Aðrir sjúkdómar 6400 23,5
C Krabbameinssjúkdómar 2069 7,6
E
Innkirtla- og
efnaskiptasjúkdómar
2880 10,6
F Geðsjúkdómar 12.440 45,6
G,H
Sjúkdómar í taugakerfi og
skynfærum
3685 13,5
I Sjúkdómar í blóðrásarkerfi 3892 14,3
J Sjúkdómar í öndunarfærum 1601 5,9
L Húðsjúkdómar 502 1,8
M Stoðkerfissjúkdómar 12.353 45,3
Q
Meðfædd skerðing og
litningafrávik
495 1,8
S,T Áverkar 3142 11,5
að birtist í stefnumótun9 og fjölgun endurhæfingarúrræða og því
kemur ekki á óvart að stöðug aukning hefur orðið á nýliðun í hópi
endurhæfingarlífeyrisþega. Frá árinu 2010 hefur nýliðun endur-
hæfingarlífeyrisþega nær þrefaldast og langmesta aukningin orð-
ið hjá yngstu aldurshópunum sem verður að teljast eðlileg þróun í
ljósi vísbendinga um að endurhæfing skili árangri.
Færnimat lækna er ekki einfalt og verður flóknara þegar niður-
stöður læknisfræðilegra rannsókna og læknisskoðun gefa tak-
markaðar upplýsingar um raunverulega færni. Þá kann sú hætta
að vera fyrir hendi að félagslegir hvatar í lagaumhverfinu, svo
sem skattafríðindi og afslættir sem fylgja örorkumatsúrskurði (til
dæmis ótekjutengdur og óskattskyldur barnalífeyrir) til örorku- og
endurhæfingarlífeyrisþega,10 hafi áhrif á læknisfræðilega matið.
Geð- og stoðkerfissjúkdómar hafa verið algengustu sjúkdóma-
flokkarnir hjá öryrkjum af báðum kynjum.8 Þar næst koma hjarta-
og æðasjúkdómar og taugasjúkdómar (tafla I). Tveimur árum
eftir innleiðingu örorkumatsstaðalsins hér á landi mátti merkja
marktæka fjölgun kvenna með stoðkerfissjúkdóma, einkum mjúk-
vefjasjúkdóma, sem metnar voru til örorkulífeyris.11 Árið 2005 var
hlutfall örorku vegna geðraskana 31,3% hjá konum og 40,8% hjá
körlum.8 Í þessari rannsókn, á tímabilinu 2000-2019, er sambæri-
legt hlutfall örorku vegna geðraskana lægra, eða 27,4% hjá konum
og 33,5% hjá körlum, byggt á fyrstu sjúkdómsgreiningu í læknis-
vottorði. Í sömu rannsókn var hlutfall stoðkerfissjúkdóma 35,1%
hjá konum og 17,3% hjá körlum. Í þessari rannsókn, á tímabilinu
2000-2019, er sambærilegt nýgengishlutfall örorku vegna stoð-