Læknablaðið - 01.12.2021, Blaðsíða 22

586 L ÆKNABL AÐIÐ 2021/107
R A N N S Ó K N
tímaspönnin frá þremur mánuðum og að
50 árum og meðaltíminn allt að 20 ár.6,8-
11,15,26,29,31,32 Í rannsókn okkar voru um 12 ár
liðin frá brunaslysinu og var tímaspönnin
víð, eða 1-44 ár. Því má ætla að þátttakend-
ur hafi verið á mjög mismunandi stað í sínu
bataferli og kann það að vera ein skýring
á góðri líðan þátttakenda. Rétti tíminn til
að meta afleiðingar eða fötlun eftir slys er
ekki þekktur, en vitað er að bataferill eftir
slys einkennist í flestum tilvikum af hröð-
um framförum fyrstu mánuðina sem síðan
hægist á þar til stöðugu ástandi er náð.30,33
Að öllum líkindum eru það langtímaafleiðingar slyss sem skipta
mestu máli fyrir einstaklinginn og samfélagið.
Rúmur helmingur svarenda hafði breyt ingar á húðskyni, svo
sem dofa (53%), og tæpur helmingur hafði truflaða hitaskynjun
(48%). Dofi í fingrum veldur minna næmi fyrir til dæmis hitastigi
vatns og annarra vökva og fyrir þrýstingi, og eykur þannig hættu
á nýjum bruna- og núningssárum. Breyting á húðskyni og önnur
einkenni tengd taugakerfi eru þekkt langtímaáhrif brunaáverka.3,12
Tæpur helmingur svarenda þjáðist af langvinnum kláða (48%),
en það er hærra hlutfall en kom fram í norskri rannsókn þar sem
einn af hverjum fjórum hafði kláða.11 Langvinnur kláði í brunaör-
um og gróinni húð getur verið íþyngjandi og truflað daglegt líf
og vinnu.11 Kláði í brunaörum og gróinni húð raskar meðal annars
svefni og hvíld og veldur nýjum sárum vegna núnings og klórs og
því getur góð meðferð við kláða bætt lífsgæði.
Rúmlega einn þriðji þátttakenda (37%) hafði verki um 12 árum
eftir slysið samanborið við 18% til 52% allt að 12 árum frá slysi
í öðrum rannsóknum.10,34 Vitað er að brunasjúklingar upplifa
endurtekinn og mikinn sársauka í sjúkrahúslegunni sem með-
al annars tengist sárameðferð og þjálfun36 og vísbendingar eru
um að þeir sem muna eftir sársaukanum eru líklegri til að þróa
með sér langvinna verki.34 Rannsóknir benda til að fullnægjandi
verkjameðferð strax eftir brunaslysið og meðan á sjúkrahúsdvöl
stendur geti minnkað líkur á áfallastreituröskun, kvíða og þung-
lyndi og hugsanlega minnkað hættu á þróun langvinnra verkja.34,36
Áhrif verkja á geðheilsu, einkum á kvíða, þunglyndi og einkenni
áfallastreituröskunar eru ennfremur þekkt34 og hefur verið bent á
aukna tíðni sjálfsskaða hjá brunasjúklingum.37 Því er mikilvægt
að meðferð verkja vegna brunaáverka sé markviss og fullnægjandi
bæði hjá börnum og fullorðnum og hefjist sem fyrst eftir slysið.
Þetta háa hlutfall brunasjúklinga á Íslandi með langvinna verki
og kláða getur bent til þess að eftirfylgni og sérhæfð meðferð við
þessum íþyngjandi einkennum hafi ekki verið nægilega markviss
eða hafi ekki verið til staðar.
Í þessari rannsókn kom fram að afleiðingar brunaslyss fyrir fé-
lagslega virkni og tengsl eru talsverð, meðal annars átti um helm-
ingur þátttakenda við tilfinningaleg vandamál að stríða, svo sem
að vera einmana og að forðast samneyti við aðra.
Um þriðjungur þátttakenda hafði brennst á sjáanlegum stöðum
og kemur ekki á óvart að svipaður fjöldi (37%) hafði neikvæða lík-
amsímynd. Þeir sem höfðu farið í húðágræðslu og/eða höfðu tapað
líkamshluta höfðu neikvæðari líkamsímynd en aðrir. Ennfremur
fundu 33% svarenda fyrir skömm vegna breytts útlits og reyndust
marktæk tengsl vera milli taps á líkamshluta og tilfinningar um
skömm. Komið hefur í ljós að bruni í andliti
reynist hafa meiri áhrif á félagslega virkni og
tengsl heldur en brunaáverkar á öðrum stöð-
um líkamans.21 Ennfremur hefur komið fram
að tilfinningar um höfnun, um skömm og
um niðurlægingu eru íþyngjandi hjá þeim
sem hafa brunaör á sjáanlegum stöðum.20
Í rannsókn okkar höfðu konur lakari lík-
amsímynd en karlar og fundu fyrir meiri
skömm en þeir, sem rímar við erlendar rann-
sóknir.7,9 Þennan kynjamun má sennilega að
einhverju leyti skýra með ólíkum vænting-
um samfélagsins til útlits kvenna samanbor-
ið við karla.
Við fundum ekki tengsl milli bruna á sjáanlegum stöðum, svo
sem í andliti/á höfði, og líkamsímyndar, skammar eða kvíða og
þunglyndis. Mögulegar skýringar á því eru lítið úrtak og/eða
hversu lítil dreifingin var í gögnunum.
Rúmur fjórðungur þátttakenda nefndi að brunaslysið og af-
leiðingar þess hafi áhrif á núverandi kynheilsu. Marktæk tengsl
voru til staðar milli taps á líkamshluta og lakari kynheilsu en við
vitum ekki um hvaða líkamshluta var að ræða. Þessar niðurstöður
eru í samræmi við erlendar rannsóknir þar sem fram kemur að
brunasjúklingar upplifa breytingar á kynheilsu, líkamsímynd og
félagslegum tengslum sem hafa neikvæð áhrif á lífsgæði.7
Húðin gegnir mikilvægu hlutverki í skynjun einstaklingsins á
sjálfum sér og hvort og hvernig hann fellur inn í viðtekinn ramma
samfélagsins um ásjónu og útlit. Djúp brunasár og húðágræðsla
valda oftast áberandi örum, breyttum hárvexti og litabreytingum
á húð. Þessar óafturkræfu breytingar á húð valda því að viðkom-
andi tapar fyrra útliti og þarf að aðlagast nýrri líkamsímynd sem
oftar en ekki er á skjön við væntingar og norm samfélagsins og
það sama á við um missi líkamshluta. Því er hætt við að sá sem
lendir utan rammans vegna útlitsbreytinga þrói með sér neikvæða
líkamsímynd.
Í þessari rannsókn var tæpur einn þriðji þátttakenda yngri en
18 ára þegar þeir brenndust. Almennt voru þeir sem brenndust
á barnsaldri með betri starfshæfni og betri lífsgæði en þeir sem
brenndust á fullorðinsaldri. Hins vegar þarf að hafa í huga að
meðalaldur þátttakenda sem brenndust sem börn var mun lægri
en þeirra sem brenndust sem fullorðnir, sem hugsanlega kann að
skýra þennan mun fremur en aldur við bruna. Hafa þarf hugfast
að brunaslys í bernsku og á unglingsaldri geta verið afdrifarík
fyrir geðheilsu seinna á lífsleiðinni ef fyrirbyggjandi aðgerðum er
ekki beitt. Til dæmis hefur komið fram að alvarleg geðræn vanda-
mál, svo sem kvíðaröskun, er algengari hjá þeim sem brennast
ungir heldur en á fullorðinsárum15,18 og vísbendingar eru um
hærri tíðni fíknsjúkdóma hjá þeim.15 Einnig hefur komið fram að
bruni í andliti hjá börnum og unglingum hefur neikvæð áhrif á
lífsgæði þeirra borið saman við sambærilegan hóp með brunasár á
öðrum stöðum.22 Það er því áríðandi að foreldrar og þau sem vinna
með börnum og ungmennum í heilbrigðis- og menntakerfinu séu
meðvituð um mikilvægi mats og eftirlits með einkennum og þann
sálfélagslega vanda sem af slíku slysi getur hlotist. Forvarnir og
tímanleg viðbrögð við vísbendingum um stríðni, einelti, félags-
lega einangrun og skólaforðun eru dæmi um þætti sem foreldrar,
kennarar og skólahjúkrunarfræðingar þurfa að vera vakandi fyrir.
Við fundum ekki tengsl milli bruna
á sjáanlegum stöðum, svo sem í
andliti/á höfði, og líkamsímyndar,
skammar eða kvíða og þunglyndis.
Mögulegar skýringar á því eru lítið
úrtak og/eða hversu lítil dreifingin
var í gögnunum.