Læknablaðið - 01.12.2021, Blaðsíða 53

L ÆKNABL AÐIÐ 2021/107 617
Á undanförnum árum hef ég skoðað Ís-
lendingasögur og Sturlungu með augum
geðlæknis. Það er hægt vegna þess að
maðurinn hefur ekkert breyst á eirðar-
lausri göngu sinni gegnum aldirnar.
Neikvæðar tilfinningar eins og öfund,
afbrýðisemi, losti og græðgi ásamt já-
kvæðari eiginleikum eins og hreinskilni,
fórnarlund og gjafmildi stjórna öllum
gjörðum mannsins. Maðurinn er á engan
hátt gáfaðri en hann var í árdaga. Nútíma-
maðurinn getur auðveldlega skilið sálarlíf
Snorra Sturlusonar vegna þess að mann-
legt eðli hefur ekkert breyst.
Margur gamall texti höfðar til okkar
vegna þess að við þekkjum okkur sjálf
í honum. Ræðumenn í afmælisveislum
samtímans geta óhikað vitnað í Hávamál
vegna þess að hugsun kvæðisins er síung
og ódauðleg. Menningarsaga mannkyns
er vörðuð bókmenntum sem varðveita
sögu og hugsunarhátt genginna kynslóða.
Þessar bókmenntir eru tímalausar vegna
Gilgameskviða
Þýðing Stefáns Steinssonar læknis
Forlagið 2021
Óttar Guðmundsson
geðlæknir
að dæma fyrirfram vekja til umhugsunar.
Sá sigur sem hann vann þar er forsenda
þess að hann er í þeim sporum sem hann
er nú. Einnig þættir í hans persónu, svo
sem að hafa auga á markmiðinu og stefna
þangað ótrauður. Láta ekki segja sér hvað
sé hægt og hvað ekki. Hann hefur sýnt
alveg ótrúlega þrautseigju og seiglu í
þessari baráttu sinni og er fyrir bragðið í
dag í stöðu sem sennilega fáa eða engan
óraði fyrir.
Frásögn um mann sem lendir í fjöl-
áverka í háspennuslysi, missir báða
hand leggi og hlýtur fjölmörg brot; glímir
við alvarlega lifrarbilun og fer tvívegis
í lifrarígræðslu endurtekið í meðferð
vegna áfengis- og fíkniefnavanda og
fer að lokum í tímamótaaðgerð þar sem
græddir eru á hann handleggir í hæð
við axlir, hlýtur að einhverju leyti að
fjalla um læknismeðferðir. En þetta er
samt ekki bók um læknisfræði. Fyrst og
fremst er þetta saga mannsins sem fer í
gegnum þetta allt og hans nánustu. Sagan
um hvernig hann kemst frá því að vera
handleggjalaus ungur tveggja barna fjöl-
skyldufaðir í það að vera sjálfur drifkraft-
urinn í að fá grædda á sig handleggi. Og
einnig um allt það sem lífið færði honum
á meðan.
Örugglega má gera ýmsar athugasemd-
ir við frásögnina, einstaka sögur skilja
mismikið eftir, mögulega hefði mátt stytta
hér og þar en það skiptir engu meginmáli.
Við fáum hér sögu manns sem hefur
gengið í gegnum ótrúlegan áverka og er
nú staddur í miðri sögulegri meðferð.
þess að maðurinn er alltaf
samur við sig.
Eitt þessara verka
er Gilgameskviða sem
er saga herkonungs í
Mesópótamíu frá árinu
2700 f.Kr. Gilgames er
gæddur sérstökum krafti
og gjörvileika eins og
Gunnar á Hlíðarenda en
hann er líka breyskur og
hrokafullur. Hann kem-
ur fram við þegna sína
eins og grimmur þjóð-
höfðingi og sængar hjá öll-
um ungum konum áður en brúðguminn
fær að njóta þeirra. Hann er markalaus
og æðir um eins og graður tarfur. Borg-
ararnir snúa sér til guðanna og þeir skapa
annan mann, Enkídú, sem er eins konar
spegilmynd Gilgamesar.
Þeir Gilgames og Enkídú verða svo
sannfærðir um eigið ágæti að þeir fara að
storka guðunum. Það kallar á gamalkunn
viðbrögð sem líkist Nemesis í grísku
goðafræðinni. Þeir drepa hinn slæga
Enkídú og Gilgames situr yfir líkinu í
djúpri sorg. Hann áttar sig á eigin dauð-
leika og heldur af stað í leit að ódauð-
leikanum. Guðirnir reyna að telja honum
hughvarf og biðja hann að njóta þess sem
hann hefur en festast ekki í óraunhæfum
væntingum og hégóma. Gilgames lætur
sér ekki segjast og æðir
áfram eins og nútímamaður
með adhd í leit að hinum
endanlegu veraldlegu
verðmætum. Hann áttar sig
smám saman á því að ódauð-
leikinn felst í því sem hann
skilur eftir sig.
Gilgames er mikil og
ófyrirleitin hetja en jafnframt
hrokafullur og narsissistískur
og þráir viðurkenningu og
völd. Líf hans verður sókn eft-
ir vindi. Hann minnir í þessu
tilliti á þá Gissur Þorvaldsson
og Sturlu Sighvatsson úr Íslandssögunni.
Þessi saga hefur haft áhrif á fjölmarga
höfunda. Hinn vitri Ódysseifur er eins
og spegilmynd af Gilgames í eilífri leit
sinni að hamingju. Nútímamenn þekkja
í Gilgamesi marga nýaldarspámenn og
sveppasölumenn samtímans sem segjast
hafa fundið tilgang mannlegrar tilveru.
Dauðinn er orðinn ósýnilegur í nútíma-
samfélagi og maðurinn gleymir eigin
dauðleika. Það eykur á tilgangsleysi og
leiðindi tilverunnar sem gerir leitina að
eilífri æsku enn örvæntingarfyllri.
Það er mikið gleðiefni að bókin um
Gilgames skuli vera fáanleg á íslensku.
Stefán Steinsson læknir hefur þýtt þessar
kviður alveg frábærlega. Bókin kom fyrst
út 1996 en var endurútgefin á dögunum í
endurskoðaðri útgáfu. Þetta er ein þeirra
bóka sem hefur lengi legið á náttborðinu
mínu. Ég gríp í hana mér til hugarhægðar
þegar heimska og tilgangsgleysi tilver-
unnar er að ríða mér á slig. Þá fletti ég
bókinni og tauta fyrir munni mér, „svona
hefur þetta alltaf verið.“
Hafi Stefán Steinsson þökk fyrir að
hafa þýtt þessar fornu og merku bækur
á aldeilis óaðfinnanlegan hátt. Textinn
rennur eðlilega með hæfilegri blöndu af
nútímamáli og hátíðlegra málfari. Það
er ekki sjálfsagt mál að eiga perlur eins
og þessa á íslensku. Stefán fetar í fótspor
manna eins og Sveinbjarnar Egilssonar
sem þýddi kviður Hómers. Meðan gáfaðir
menn nenna að setjast niður í önn dagsins
og þýða snilldarverk bókmenntanna á
íslensku er kannski ennþá von fyrir mína
voluðu fósturjörð og enskuskotnu tungu.
B Ó K A D Ó M A R