Andvari - 01.01.2016, Síða 104

102
VESTEINN OLASON
ANDVARI
smámynd af samfélagi eða öllu heldur mannfélagi, en gerir enga kröfu til að
vera mynd af eða fást við hið stóra félagslega samhengi, þótt nefndir séu í
framhjáhlaupi prestur og kaupmaður. En allt samfélag byrjar í hinum nánu
samskiptum einstaklinga, því neti sem umlykur og skilgreinir hvern og einn,
byrjar hjá meðbræðrum (orðið á vitaskuld við bæði kyn), svo að notað sé
aftur lykilorð úr kaflanum sem ég vitnaði til áðan. Fæstir þeirra sem skrifað
hafa um Aðventu og ég hef lesið ræða mikið um hið mannlega samfélag sem
Benedikt sprettur úr og hrærist í. Olafur Jónsson er sér þó fyllilega með-
vitaður um mikilvægi þess í ágætri ritgerð um Aðventu sem upphaflega var
erindi flutt í útvarpi árið 1976 en prentuð tíu árum síðar í bókinni Leikdómar
og bókmenntagreinar, sem kom út að honum látnum. Olafur segir þar:
Þannig felur skilningur sögunnar á Benedikt einnig í sér skilning og skýringu á
samfélagi hans og umhverfi, alls þess lífs sem hann er óaðskiljanlegur hluti þess:
heimur sögunnar er heill, óskiptur og einangraður, og sagan geymir sjálf svör við
öllum spurningum sem þar eru bornar fram (Leikdómar og bókmenntagreinar, 197).
Staða Benedikts í samfélaginu er skýrt afmörkuð. Hann er hvorki fjöl-
skyldumaður né bóndi, vinnumaður mikinn hluta ársins en að hluta til sjálf-
um sér ráðandi, og dálitlar eignir á hann. Slík þjóðfélagsstaða var alls ekki
óalgeng á Islandi í upphafi 20. aldar. Þeir karlar sem ekki erfðu jörð eða
fé sem nægði til jarðakaupa gátu stundum sem vinnumenn eða húsmenn
nurlað saman fé til að stofna bú, eignast konu og eignast eða leigja jarðnæði.
Oftast beið þeirra basl og fátækt. Bjartur í Sumarhúsum er dæmi um slíkan
mann. Staða Benedikts er engu síður dæmigerð. Þeir sem ekki höfðu tök á
að gerast bændur áttu þess sjaldan kost að stofna fjölskyldu, en urðu að vera
í þjónustu annarra. Körlum í þeirri stétt tókst stundum með elju og nægju-
semi að eignast lítilræði og skapa sér með aldrinum ákveðið svigrúm, eign-
ast hest og hund og nokkrar kindur. Miklu sjaldgæfara var að vinnukonur
ættu slíka kosti; kjör þeirra voru sýnu lakari en kjör vinnumannanna. Þessi
þjóðfélagsmynd er í bakgrunni Aðventu, og henni er svona lýst:
Hann var vinnumaður á bóndabæ og hafði verið frá unga aldri, það var allt og sumt.
Eða ef nánar var að gætt, vinnumaður mestan hluta ársins, annars hálfgildings
húsmaður ... A sumrin vann hann fyrir kaupi hjá bónda, en var ársmaður í aðra
röndina, því á veturna hirti hann fé á beitarhúsum gegn fæði og einhverju af
fataplöggum. Aðeins stuttan tíma vor og haust, þar á meðal þá daga sem fóru í
fjallaferðir hans á jólaföstunni, var hann algerlega sinn eigin húsbóndi. I ofanálag
átti hann reyndar útihús: fjárhús, hesthús og hlöðu undir heyið sem hann sló á
leiguengjum á sunnudögum eldsnemma og eftir messu (43).
Það ber ekki á öðru en Benedikt uni sínum hlut bærilega og æski sér ekki
Iengur annars, en þó sést í framhaldi af þessari lýsingu að það hefur ekki
alltaf verið svo: