Arkitektúr og skipulag - 01.04.1992, Blaðsíða 14

voru arkitektar, sem lögðu
áherslu á hina fagurfræðilegu hlið
bygginga, stílinn. I öðru lagi var
járnarkitektúrinn. Höfundar
hans voru verkfræðingar. Þeir
íþyngdu sér ekki með stílfræði-
legum vangaveltum en hönnuðu
þess í stað út frá verkfræðilegum
forsendum og eiginleikum
efnanna. Nýstárleg rýmissköpun,
fjöldaframleidd byggingarefni og
skrautleysi járnarkitektúrsins
gera hann að forvera módernism-
ans.
Undir og um aldamótin 1900 fór
að gæta vaxandi gagnrýni á
sögustíllinn, sem þótti of
yfirborðslegur. Talað var í
fyrirlitningartón um trúðbúning
byggingarlistarinnar og
arkitektum var borið á brýn að
vera leiktjaldasmiðir. Svipuð
gagnrýni heyrist nú á dögum en í
þetta skipti er henni beint gegn
post'tnódernistunum sem iðka
endurvakningu og eklektisma, og
þeir eru sakaðir um að beita
sviðsetningaraðferðum í
arkitektúr. Um aldamótin varð
krafan um heiðarleika á öllum
sviðum æ háværari og bent var á
nauðsyn þess að taka upp nýjan
lífsstíl og hugsunarhátt í takt við
nútíðina og tíðarandann. Hefðin
var í hugum manna orðin að oki,
bagga, sem nauðsyn var að varpa
frá sér til að fá frelsi til
nýsköpunar.
I verkum frumherja módernism'
ans má sjá vísi að þeirri þróun
sem smám saman átti sér stað.
Nefna má skýjakljúfaarki'
tektúrinn í Bandaríkjunum á
síðustu áratugum 19. aldar og
hina frægu kennisetningu banda-
ríska arkitektsins, Louis Sullivan,
„Form follows function”, formið
ræðst af hlutverki eða notum, en
sú setning er augljóslega í
hróplegu ósamræmi við sögu-
stílinn.
Tæknilega skipti tilkoma stein-
steypunnar vitaskuld miklu máli.
Skömmu eftir aldamótin gerði
Frakkinn Tony Garnier tillögu að
iðnaðarborg sem reisa átti úr
steinsteypu, þar sem hann benti á
nýstárlegar úrlausnir á uppbygg-
ingu og skipulagi nútímaborga.
En eitt veigamesta atriðið í
mótun módernismans var
rýmisbylting kúbismans á árunum
1908-14. Kúbistarnir hurfu frá
klassískri rýmissköpun endur-
reisnarinnar sem þeim fannst of
takmörkuð og ekki nægilega vel
til þess fallin að túlka flókinn
nútímann. Kúbistarnir túlkuðu
rýmið frá mörgum hliðum og
sýndu margar víddir
samtímis í sömu mynd. Sjónar-
hornið varð því hreyfanlegt og
enginn einn hlutur myndarinnar
var mikilvægari en annar. I
framhaldi af kúbismanum kom
geometríska abstraktlistin og
báðar þessar stefnur höfðu víðtæk
áhrif á rýmishugsun módernism-
ans. Fjarvídd endurreisnarinnar
var látin lönd og leið og hið nýja
tímarými tekið upp. Fyrir áhrif frá
kúbismanum var farið að leysa
upp rými í byggingum, ytra rými
varð ekki skynjað frá einum
punkti og innra rými varð
fljótandi. I Þýskalandi einbeittu
menn sér að því að hanna fyrir
vélina og samstarf tókst milli
hönnuða og iðnrekenda með
tilkomu félagsins Deutscher
Werkbund þegar á fyrsta áratug
20. aldar. Það kom í hlut Aust-
urríkis að skera upp herör gegn
skreyti í arkitektúr. Adolf Loos
birti ritgerð sína Skreyti og
glæpur árið 1908 og sjálfur fylgdi
hann skoðunum sínum eftir með
því að hanna einföld, skrautlaus
og hvítmáluð hús.
I verkum frumherjanna var lagður
grunnur að módernismanum,
nýrri hugsun í byggingar-
list, og það á kostnað þess að
ýmislegt sem öldum saman hafði
verið stór þáttur í byggingar-
listinni varð nú að víkja. Post-
módernisminn sakaði síðar
módernismann um að hafa
rænt sig hefðinni, skrautinu,
litnum, líkingunni, táknmálinu
og jafnvel kímnigáfunni.
A millistríðsárunum náði
módernismi í arkitektúr fullum
þroska.
Nú hefur um nokkurt skeið verið
í tísku að nefna þetta tímabil
hetjulegan módernisma vegna
háleitra og útópískra markmiða
þeirra sem stefnuna mótuðu.
Franski arkitektinn Le Corbusier
var talsmaður þess sem hann
nefndi hinn nýja tíðaranda. Hann
setti skoðanir sínar fram í riti, I
átt að arkitektúr, árið 1923. Þar
lagði hann áherslu á fjölda-
framleiðslu og vel hannað
umhverfi, og hann gekk jafnvel
svo langt að ýja að því, að gott
skipulag og vandaður arkitektúr
gæti komið í veg fyrir þjóðfélags-
byltingu.
Þýski arkitektinn Walter
Gropius, sem um tíma var
skólastjóri Bauhaus skólans, var
einnig talsmaður bættrar
hönnunar og betra umhverfis.
Hann vildi koma á samvinnu
milli listar og tækni.
Nemendur Bauhaus-skólans voru
hvattir til að hanna hluti sem
framleiða mætti með tilhjálp véla
og þessir hlutir voru síðan
boðnir iðnrekendum til
framleiðslu. Og í raun snerist
málið um að hafa stjórn á og ná
valdi á iðnvæðingu í því skyni að
skapa manneskjulegt umhverfi
sem kæmi til móts við breytingar
í þjóðfélaginu og nýjan tíðaranda.
Ný og skýr hugsun í byggingarlist
hafði litið dagsins ljós. Hún
hafði orðið til með því að gera
„tabula rasa”, ryðja borðið,
12