Arkitektúr og skipulag - 01.04.1992, Blaðsíða 42

HVAÐ ER
POSTMÓDERNISMI?
GUNNAR J. ÁRNASON
listheimspekingur
að er mörgum spurn-
ingum þyrlað upp með
því að varpa fram
þessari einu.
Er þetta yfirborðs-
kennd tískubóla eða grund-
vallarviðhorfsbreyting, jafnvel
nýtt tímaskeið í vestrænni
menningu, ef ekki heimsmenn-
ingu?
Er postmódernismi ákveðinn stíll,
eða tímabil sem nær yfir ólíka
hluti ?
Er postmódernismi gagnrýnin og
jafnvel róttæk afstaða gegn
móderisma, and-módernismi,
eða bara gamli módernisminn í
heimilislegri mynd, módernism-
inn settur í söluhæfar umbúðir?
Og hvaða máli skiptir þetta okkur
Islendinga?
Það er ekki til neitt einfalt svar
við þessum spurningum.
Postmódernismi er sögulegt
hugtak og söguleg hugtök eru
óskilgreinanleg. Söguleg fyrirbæri
eiga sér upphaf og endi, og
þróunarskeið, en skilgreining er
eðli sínu samkvæmt ekki háð
tímasamhengi. Hér er um
margbrotið fyrirbæri að ræða, sem
nær yfir ólík svið menningar,
lista, heimspeki, mannlegra
fræða, jafnvel stjórnmál og
efnahagsmál. Þetta gerir allar
einfaldanir í formi alhæfinga
erfiðar. Við verðum frekar að
leita að sérkennum eða
einkennum sem gefa til kynna
hvað að baki býr. Til að nota
sjúkdómafræðilega samlíkingu þá
má líta á postmódernisma eins og
einkennamynstur, eða syndróm,
þar sem ýmsar orsakir birtast í
einkennum sem mynda heild og
eiga sér sögu, sjúkdómssögu.
Ein af ástæðunum fyrir því að það
hefur fengið jafnskjóta útbreiðslu
og raun er má rekja til þess að
forveri þess, módernisminn, hafði
tryggt sig í sessi og áunnið sér
viðurkenningu. Nafnið sjálft
bendir til þess að hér sé um
fyrirbæri að ræða sem sé að
minnsta kosti jafn-yfirgripsmikið
og módernisminn, að þetta sé
eitthvað sem komi á eftir módern
isma og gefur þar af leiðandi í
skyn að módernisminn sé liðinn
undir lok og það sem á eftir
kemur tekið við.
Það verður samt að varast að stilla
hlutunum þannig upp að við
veljum á milli tveggja kosta,
annað'hvort-eða. Þetta er
fyrirbæri sem kemur bæði í
eðlilegu framhaldi af módern-
ismanum en boðar líka að sumu
leyti fráhvarf. Það sem við erum
að leita að eru ný viðhorf og
breytt gildismat, sem kemur fram
í breyttum áherslum, ólíkum
markmiðum og nýrri forgangsröð,
hvort sem um meðvitað andsvar
er að ræða eða ekki.
HIN DULDU ÖFL
I öllum listum er efnislegur
þáttur, sem verður ekki lengur
ósnortinn af vísindum og starfi
nútímans. Síðustu tuttugu árin
eru hvorki efnið, rúmið né tíminn
hið sama og þau hafa verið frá
ómunatíð. Nauðsynlegt er að gera
sér grein fyrir því að svo
gagngerar nýjungar breyta allri
tækni listanna og hafa þar með
áhrif á sköpunina sjálfa og koma
því e.t.v. að lokum til með að
breyta sjálfu listhugtakinu á
undursamlegan hátt.
Með því að vitna þannig í franska
skáldið Paul Valéry frá upphafi
aldarinnar byrjar Walter
Benjamin fræga grein sír.a um
„Listaverkið á tíma fjölda-
framleiðslu sinnar”. Þar ræðir
hann um þau áhrif sem nýjar
aðstæður í vestrænni menningu,
nýir framleiðsluhættir og ný
tækni, hafa haft á stöðu listar í
menningu þjóða. Það var ein-
kennandi fyrir hugsunarhátt
módernismans á fyrstu áratugum
aldarinnar að nýjungar í listum
40