Úrval - 01.02.1952, Qupperneq 41

TÍMINN OG MÆLING HANS
30
til verðlaunanna. I fjörutíu ár
hélt hann áfram endurbótum á
klukkunni og smiðaði á þeim
tíma fjögur krónómeter, og fyrir
það síðasta fékk hann loks verð-
launin. Það var með jafnvægis-
hjóli og fjöður eins og klukka
Huygens, en það var svo ónæmt
fyrir hitabreytingum, að eftir
fimm mánaða sjóferð sýndi það
aðeins 15 sekúndna skekkju.
Þau krónómeter, sem nú eru
smíðuð, eru svo nákvæm, að ekki
skeikar nema um brot úr sek-
úndu á sólarhring og nægir það
sjófarendum fyllilega, en vís-
indamenn vilja fá nákvæmari
tímamæla, einkum stjörnufræð-
ingar. Þeir hafa getað sannpróf-
að lengd sólarhringsins, og
hreyfingar tunglsins með sam-
anburði við sólmyrkva í Babýlon
löngu fyrir tímatal okkar. Með
nákvæmum tímamælum þarf
ekki að fara svo langt aftur
til að fá nákvæman samanburð;
þessvegna vilja stjömufræðing-
amir fá æ nákvæmari tímamæla.
Einn þeirra merkustu er kvarts-
úrið, sem er byggt á eiginleik-
um kristallanna.
Það em mörg efni í náttúr-
unni, sem mynda kristalla, en
niðurröðun frumeindanna í sam-
eindunum ræður lögun þeirra.
Eitt þessara efna er bergkristall-
inn, sem er gagnsær og gerður
úr kísil- og sýrufrumeindum. Ef
hleypt er riðstraum á stöng úr
slíku kvartsi, þá kemst krist-
allinn á sveifluhreyfingu. 1
kvartsúrum stjömuturnanna er
kristall, sem sveiflast hundrað
þúsund sinnum á sekúndu með
ótrúlega jöfnum sveifluhraða.
Sveiflur kristalsins stjóma síð-
an með aðstoð rafmagns sveifl-
um fíngerðs pendúls. Kvartsúrið
getur gengið ámm saman áður
en skekkjan verður ein sekúnda.
Með þessum úrum fundu
menn, að jörðin breytir stund-
um af ókunnum ástæðum gangi
sínum, þ. e. lengd sólarhrings-
ins er örlítið breytileg, en svo
lítil er breytingin, að kvartsúrið
getur naumast mælt hana. Mæli-
og vogatækjaskrifstofa Banda-
ríkjanna (Bureau of Standards)
lét þá hef ja smiði á nýrri úrteg-
und, sem lokið var við fyrir rösk-
um tveim ámm og kallað hefur
verið atómúrið. I því era tveir
pendúlar, sem stjórnað er af
kristali með sveiflutíðnina 100.-
000 á sekúndu. Kristalinum er
aftur á móti stjórnað með að-
stoð rafmagns af ammoníak-
sameind, sem höfð er í næstum
lofttómu hylki og sveiflast þar
24 miljarð sinnum á sekúndu.
Það er til aðeins ein svona
klukka, og með henni vonast
menn til að geta betur mælt
breytingamar á möndulsnúningi
jarðarinnar og lengd sólarhring-
anna, sem ekki hefur enn fund-
izt skýring á.
Við höfum nú athugað ólíkar
aðferðir til að mæla tímann. Til
þeirra mælinga hefur ýmislegt
verið notað: lengd skuggans,
rennsli vatnsins eða sandsins í
stundaglasinu, sveiflur pendúls