Læknaneminn - 01.04.1990, Qupperneq 70

Rödd að handan:
Grindarholsskoðun frá hinni hliðinni
Þórarinn Guðnason læknanemi
Aðfararorð:
Grein þessi, eða áminning öllu heldur,
birtist í Annuals of Internal Medicine (83:
563-564) árið 1975. Þó 15 ár séu liðin, á
efni greinarinnar enn sem fyrr, fullt
erindi til læknanema og ekki síður til
starfandi lækna. Höfundurinn Joni
Magee, M.D. starfaði á þeim tíma við
Fæðinga- og Kvensjúkdómadeild Thomas
Jefferson læknaháskólans í Philadelphiu,
Pennsylvaniu, en ekki er mér kunnugt um
hvort hún starfar þar enn.
Ég tók þann kost að smíða nýyrði þar sem mér fannst
skorta gott nafn yfir það er á ensku nefnist speculum.
Til sanns vegar má færa að andanefja eins og þetta
verkfæri er oft nefnt er gott og lýsandi nafn, en hefur
þá ókosti að ekki eru öll speculum andanefjur. Hvað
á t.d. að kalla plastspeculum sem samanstanda
eiginlega af tveimur spöðum? HNE læknar nota líka
speculum til að skoða í nef og er það hreint ekki líkt
nefi á önd. Auk þessa er orðið andanefja óþjált í
samsetningum orða, t.d. andanefjuskoðun. En afturað
nýyrðinu. Sögnin að kaga þýðir skv. Orðabók
Menningarsjóðsað: skyggnastum,horfayfir. Orðabók
Blöndals segirsamaorð þýða: kigge, se (danska). Þar
segir einnig að orðið köguður þýði: Udkigsmand
(danska). Ennfremur má benda á að fyrir austan fjall,
rétt við Ingólfsfjall er hóll sem heitir Kögunarhóll.
Ætla má að menn hafi farið upp á hann fyrráöldum og
kagað yfir Flóann og Ölfusið. Því datt mér í hug að
nota þennan orðstofn, gæða hann lífi á ný og nota í
nýrri og að nokkrum hluta yfirfærðri merkingu.
Snjallast þætti mér að steypa saman við þetta öðru
vandræðaorði sem mikið hefur þvælst í málinu og
ekkert gott orð hefur fundist fyrir.
Orð þetta er skóp (skópía), sem dregið er af enska
orðinu scope og hefur stundum verið kallað spegill
(speglun) samanber magaspeglun, sem ekki er gott
orð, því speglar koma lítið við sögu við þessa aðgerð.
Og þá kem ég loks að nýyrðinu sem ég vil stinga upp
á en það er kögtill = speculum og skóp. Það er
karlkyns og beygist eins og jökull. Athöfnin héti þá
kögun og sögnin væri íiökaga sbr. köfuii og aðkafa.
Þannig færi fólk í ristilkögun.
Kvensjúkdómalæknar myndu kaga upp á legháls
kvenna, laparóskópia héti kviðarholskögun og menn
myndu nota kviðarholskögul í stað laparóskóps.
HNE læknar myndu setja kögul í nef fólki til að sjá
upp í það. Lungnalæknar myndu stinga berkjukögli
niður í lungnapípur fólks kaga þær og ná upp
aðskotahlutum gegn um kögulinn. Opthcilamoskóp
yrði augnkögull og þannig mætti lengi telja.
KÖGULL yrði þannig samheiti fyrir þau verkfæri
sem að hjálpa mönnum að sjá þá staði líkamans sem
illa eru aðgengilegir mönnum með berum augum og
eiga það sameiginlegt að horft er í gegn um þau. Þetta
er gróf skilgreining og kanske götótt að einhverju
leyti, en í grófum dráttum rétt.
Hér held ég að ég láti staðar numið í þessu
nýyrðaspjalli og láti ykkur eftir að dæma hvernig til
hefur tekist. Ef til vill fer þetta brölt mitt í taugarnar á
einhverjumogfyrirþáset égenskuorðin í sviga, því
að sjálfsögðu erefni greinarinnar aðalatriðið og slæmt
væri ef einhver fældist frá að sökkva sér ofan í visku
hennar vegna pirrings út í eitt lítið og ómerkilegt orð.
Auk þess vil ég benda þeim hinum sömu á að sjálfur
var ég nokkurn tíma að venjast orðinu, sem smátt og
smátt fór að hljóma ágætlega, eftir því sem ég heyrði
það oftar. Að lokum vona ég að einhverjir hafi gagn
og jafnvel eitthvert gaman af lestrinum.
Pétri Ben. Júlíussyni stud med. et chir. vil ég þakka
yfirlestur handrits og þarfar ábendingar.
68
LÆKNANEMINN 1 1990 43. árg.