Mímir - 01.04.1986, Síða 70

ar/u -> ek/únar / Silí'r___staðir
a —> ar / Stein___staðir
a —» iða / Tundr___staðir
a -> ar / Víð___staðir
u -> orgar / Vilp___staðir
il(s) -> (r)ik(s) / Þyr__vellir6
Einfaldasta svarið við fyrstu spurningunni
virðist vera: Það sem breytist er áherslulaust
atkvæði (eitt eða lleiri) fyrri liðarins hvort sem
það er -a-, -u-, -nað-, -aðar-, -ar-, -unnar-,
-na- eða
Svarið við annarri spurningunni liggur hins
vegar ekki ljóst fyrir. Mér sýnist að áherslu-
lausu atkvæðin geti tekið nánast hvaða breyt-
ingum sem er og hefur mér ekki tekist að sjá
neina reglu í því.
Hér að framan var vitnað í ÞV þar sem
minnst var á tilhneigingu til að skjóta g eða k
inn á undan s + samhlj. Ekki er að sjá að þessi
tilhneiging eigi stóran þátt í þeim breytingum
sem áherslulausu atkvæðin verða fyrir því að
aðeins sex örnefni af 24 fá g/k í þessu um-
hverfi. Ef þessi örnefni eru skoðuð nánar má
sjá að stofn fyrri liðarins endar á / eða r:
(3)
Bár -u- > Báreksstaðir
Hugl -ar > Hugleiksstaðir
Kór -a - > Kóreksstaðir
Mýl -a- > Mýlaugsstaðir
Silfr -ar/u- > Silfreksstaðir
Þyr -ils- > Þiðriksvellir
Er þarna um að ræða tilhneigingu til að skjóta
g/k á milli l/r og s + samhlj.? Það er frekar
hæpið, a.m.k. er þetta ekki almenn hljóðþreyt-
ing því að þetta gerist ekki í örnefnum eins og
Hallar- > Hallormsstaður og Trundra- >
Tyndriðastaðir þrátt fyrir að stofn fyrri liðarins
endi á I eða r. Það virðist því ekki mikið á
þessu atriði að byggja.
Svar við þriðju spurningunni liggur heldur
ekki ljóst fyrir. Það sem kemur á undan hljóð-
unum sem breytast, þ.e. áhersluatkvæði fyrri
liðarins, getur varla skipt neinu máli; það virð-
ist geta verið nánast hvað sem er. Það sem á
eftir kemur gæti hins vegar skipt máli. Síðari
6 Eða bara: 1 —> k / i____s?
liður flestra örnefnanna er -staðir (eða -staður).
Það er hins vegar ekki nægjanlegt skilyrði fyrir
ofangreindum breytingum því að íjölmörg
dæmi eru um -staða-örnefni með tvíkvæða
fyrri liði sem ekki hafa verið auknir miðstofni:
Augastaðir, Brennistaðir, Brúnastaðir, Dönu-
slaðir, Kinnarstaðir, Torfa-ZTorfustaðir o.fl.
(um þessi örnefni sjá Grímni 1 og 2).
Hvað er það þá sem ræður því að þessar
breytingar verða í örnefnunum? Augljóst ein-
kenni þessara örnefna er að öll eru þau tvíliða
og er fyrri liður nær allra þeirra tvíkvæður.
Undantekningar frá því síðarnefnda eru
*Halfnaðar-/*Halfnanarhurð, *Hallaðarstaðir
og e.t.v. *Boggsstaðir. Það er hins vegar útilok-
að að hljóðbeygingarreglan verki á öll tvíliða
örnefni með tvíkvæðan fyrri lið því að fjölmörg
dæmi eru um tvíkvæða fyrri liði sem aldrei
hafa verið auknir miðstofni eins og: Brúna-
staðir/-vellir, Hörðudalur, Kinnarstaðir o.m.fl.
(sjá Grímni 1 og 2).
Af framansögðu dreg ég þá ályktun að inn-
skot miðstofnsins sé ekki hljóðbreyting í nein-
um venjulegum skilningi þess orðs. Mér hefur
aðeins tekist að finna að breytingarnar snerta
fyrst og frenrst áherslulaus(t) atkvæði fyrri liðar
tvíliða örnefna. Mér hefur ekki tekist að sjá
hvað það er í hljóðformi örnefnanna sem gæti
valdið breytingunum né heldur hefur mér tek-
ist að koma reglu yfir það hver útkoman er eft-
ir breytingarnar.
2.3. Er innskot miðstofnsins einhvers konar
orðmyndun?
Ef innskot miðstofnsins er ekki hljóðbreyt-
ing, er þá hugsanlegt að það sé einhvers konar
orðmyndun? Orðin sem ÞV notar yfir þetta
fyrirbæri, „miðstofn“ eða „miðliður", gefa
reyndar til kynna að þarna sé um eitthvað slíkt
að ræða, þ.e. að heilu morfemi (eða jafnvel
morfemum) sé skotið inn í örnefnin í stað
áherslulauss atkvæðis fyrri liðarins. Hér á eftir
fer yfirlit yfir miðstofnsörnefni þar sem sýnt er:
í fyrsta lagi stofn fyrri liðarins og þær breyting-
ar sem hann verður fyrir við innskotið (um
breytingar sem stofnanir eiga að hafa orðið fyr-
70