Mímir - 01.04.1986, Blaðsíða 82

Guðni Elísson:
Ljóðagerð
Jóhannesar úr Kötlum
Prófritgerð þessi var samin í nám-
skeiði Njarðar P. Njarðvík Ljóðagerð
eftir 1880 vorið 1985 og birtist hér nær
óbreytt.
I
Ritgerð þessi fjallar um þróunina í ljóðlist
Jóhannesar úr Kötlum (1899 — 1972). Jóhannes
var svo að segja jafnaldri aldarinnar og í kveð-
skap hans má finna þá meginþróun sem varð á
íslenskri ljóðlist á fyrstu þremur aldarfjórðung-
unum. Þannig tekur kveðskapur Jóhannesar
stöðugum breytingum, er alltaf sínýr, en þrátt
fyrir það haldast viss höfundareinkenni, vissar
lífsskoðanir allan hans skáldskaparferil. í
ljóðþróun sinni fylgir hann brautryðjendunum
fast eftir og hefur upp merki þeirra. T.d. hlýtur
hann að hafa orðið kærkominn fylgismaður
ungu atómskáldanna á sínum tíma þar sem
hann hafði þá um langt skeið verið viðurkennt
skáld og haldið uppi hinni íslensku ljóðhefð.
í stórum dráttum má segja að þróunin í
kveðskap Jóhannesar hafí verið frá nýróman-
tískum æskuljóðum yfir í baráttu- og byltingar-
kveðskap og þaðan síðan yfir í eins konar mód-
ernisma (reyndar var hann mun minni mód-
ernisti en atómskáldin svokölluðu og þau voru
langt í frá hreinræktaðir módernistar). Vissu-
lega skarast þessir þrír þættir verulega, t.d. má
finna hin sósíalísku baráttuljóð alls staðar, það
eimirjafnvel af þeim í hinum þjóðemisróman-
tíska kveðskap fyrstu bóka hans (reyndar í
trúarkveðskap) og einnig er þessar hugsjónir að
82
finna í síðustu verkum hans þótt ýmis von-
brigði hafi slæft eggjarnar. Því að hann glataði
aldrei trúnni á verkalýðinn, á þjóð sína þótt
hann missti trúna á Stalín og kommúnisminn
væri honum eflaust ekki jafnheilagur og áður.
En vissulega verður því ekki neitað að bylt-
ingarkveðskapurinn er langfyrirferðarmestur á
árum Rauðra penna og á fyrstu útgáfuárum
Máls og menningar.
Nú er rétt að líta á hvert skáldskaparskeið
fyrir sig og tína til helstu einkenni þess um leið
og hafa verður augun opin fyrir þeirri þróun
sem hann tekur.
2
Þegar fjalla á um höfundareinkenni Jóhann-
esar úr Kötlum í jafnskömmu máli og hér
verður gert er nauðsyniegt að stikla á stóru og
fara fljótt yfir sögu. Því er aðeins unnt að tæpa
á því mikilvægasta í hinum nýrómantíska
kveðskap Jóhannesar úr Kötlum enda er það
eflaust hið veigaminnsta í höfundarverki hans,
það vakti að minnsta kosti minnstu athyglina.
Þær bækur Jóhannesar sem sverja sig mest í
ætt við nýrómantíkina eru Bí, bí og blaka
(1926) og Álftirnar kvaka (1929). Þegar í 3. bók-
inni Ég læt sem ég sofi (1932) hafa hin róman-
tísku æskuljóð þokað að nokkru leyti fyrir
hvössum ádeilu- og byltingarkveðskap í anda
sósíalískrar jafnaðarstefnu.
Lítum nú aðeins á hina rómantísku lífssýn
sem birtist í fyrstu ljóðum Jóhannesar.
1) Náttúrudýrkunin. Hún kemur víða fram í
j