Mímir - 01.06.1997, Blaðsíða 28

Hafþór Ragnarsson
„Ég gat flogið í dag”
Stefán frá Hvítadal og Söngvar förumannsins
Ætlunin í þessari grein
er að skoða fyrstu
ljóðabók Stefáns frá
Hvítadal, Söngva föru-
mannsins, en á næsta
ári eru áttatíu ár frá því
hún kom fyrst út.
Sérstaklega er dvalið
við þá þætti sem mest
eru áberandi í bókinni,
lífsdýrkun og heims-
kvöl. Skoðuð verða
valin dæmi úr bókinni með það að leiðarljósi að
draga fram hvemig þessir tveir pólar eru allt um
lykjandi í efnistökum Stefáns, enda er ekki ástæða
til að draga hvert einasta ljóðanna tuttugu og níu
inn í ekki lengri umfjöllun. Dæmin ættu að gefa
nokkuð skýra mynd af efninu. Fleira verður þó tínt
til, því að það er fullvissa þess er þetta ritar, að
ekki sé hægt að gera efninu markviss skil, nema
skoða ítarlega lífshlaup og aðstæður Stefáns frá
Hvítadal fram að útkomu Söngva förumannsins, og
jafnvel aðeins lengur, enda er ævi skáldsins svo
samofin yrkisefninu að það væri fásinna að gefa
henni ekki gaum. Þessu verður svo reynt að hræra
saman við bókmenntatímabilið í samhengi við það
andrúmsloft sem hér var ríkjandi á fyrstu áratugum
aldarinnar. Við framsetningu allra ljóða og ljóða-
brota sem hér birtast, er stuðst við blaðsíður 1-79 í
seinni útgáfu Helgafells frá árinu 1970, á Ljóð-
mælum Stefánsfrá Hvítadal.
Forspjall
„Ég hefi lifað alla ævi sem róni, en ég skal lifa
áfram og verða frægt skáld.”1 Þessi orð eru höfð
eftir Stefáni Sigurðssyni kenndum við Hvítadal í
Dalasýslu, skömmu áður en hann steig á skipsfjöl í
Noregi seint á árinu 1915 á leið heim til íslands,
1 Ivar Orgland 1990, bls 69.
eftir tæplega fjögurra ára dvöl ytra. í orðunum
kristallast að nokkrum hluta persónuleiki Stefáns;
óbilandi trú á sjálfan sig og einbeitni annars vegar,
barnsleg einfeldni og draumórar hins vegar. Þarna
má sjá ískalt raunsæi og drauma hlið við hlið. Og
drauminn um nýjan veruleika sér til handa.
Kannski er þetta endurspeglun á Evrópu á fyrstu
árum nýrrar aldar; óbilandi trú á getu mannkyns og
draumur um friðsæla framtíð. Svo er fótunum
kippt undan öllu saman með heimsstyrjöld stuttu
eftir aldamótin og heimurinn leggst sjúkur. Stefán
kom heim og gerði slíkt hið sama og var með
annan fótinn í sjúkrarúmi allt þar til styrjöldinni
lauk og hann sendi frá sér sína fyrstu bók, 1918.
Heimsstyrjöldin fyrri sem slík markaði þó ekki
veruleg tímamót í íslenskri bókmenntasögu, enda
var íslenska þjóðin að sjá fyrir endann á langri
baráttu fyrir sjálfstæði. Sérstaða íslands í Evrópu
er líka slík að menn geta leyft sér að fylgjast með
úr fjarlægð og vinna svo úr því sem fyrir augu og
eyru ber í ró og næði. Þó má setja ákveðin skil við
þetta ár, 1918:
Engu að síður eru ákveðin kaflaskipti í bókmenntum
Islendinga í lok fyrri heimsstyrjaldar. Einmitt 1918
lýkur ákveðnu þróunarskeiði í íslenzkri stjórnmála-
sögu. Eftir samfellt hundrað ára sjálfstæðisbaráttu
fær þjóðin loksins viðurkennt fullveldi. Þessi barátta
hafði gefið íslendingum í heild fast takmark til að
stefna að og markaði þjóðlífinu ákveðinn svip. Nú
var sigur fenginn, jafnvel fyrr en Islendinga varði og
með auðveldara hætti. Þjóðin hlaut að beina huga
sínum og starfi að nýjum viðfangsefnum heima fyrir,
en hún þurfti svigrúm til að átta sig því, sem gerzt
hafði, og safna kröftum til nýrra átaka. Það eru þessi
tímamót í sjálfri þjóðarsögunni, sem einnig valda
kaflaskiptum í bókmenntunum. Hin gamla skálda-
kynslóð, sem tengd var sjálfstæðisbaráttunni og
unnið hafði sér viðurkenningu þjóðarinnar, hverfur æ
26