Mímir - 01.06.1997, Blaðsíða 73

Benedikt Gröndal hafði eins og fleiri nokkuð
upp úr því að yrkja eftirmæli á þessum tíma og
varð því allt annað en kátur þegar eitt af því fáa
sem sá honum fyrir salti í grautinn var kallað ná-
klukkunnar dinglumdangl, sem auðvitað átti líka
við hugmyndafræði rómantíkurinnar. Bæði var
Benedikt fátækur og að auki hafði hann fyrir bami
að sjá, þó varla hafi það vakað fyrir glæsimenninu
unga að svipta þau feðgin viðurværinu með orðum
sínum. „Þessum fyrirlestri Hannesar fann Gröndal
sig knúinn til að svara, ekki aðeins vegna þess að
honum fannst ómaklega að sjálfum sér vegið,
heldur einnig fyrir hönd rómantíkurinnar og
ídealismans sem Hannes hafði beint mjög spjótum
sínum að.”16 Það þurfti því ekki að sækja það fast
að fá Benedikt Gröndal til að svara Hannesi, en
það gerði hann fyrir troðfullu húsi, þar sem margir
urðu frá að hverfa, 4. febrúar 1888.
Fyrirlestur Benedikts
Það er athyglisvert að í ritgerðinni Nokkrar greinir
um skáldskap... minnist Gröndal ekkert á bók-
menntastefnur eða kerfisbundin viðhorf manna til
heimsins.17 Það er í sjálfu sér ekkert skrýtið við
nánari umhugsun því að hinn eiginlegi realismi var
þá enn langt handan við hornið á Islandi og
rómantíkin orðin almennt viðurkennd, sigldi hér
lygnan sjó.
Annað sem ekki var mikið í umræðunni árið
1853 var hugmyndafræði sú er byggist á jöfnuði og
sameign, oft nefnd sósíalismi, sem var farin að
ryðja sér braut þegar Gröndal hélt sinn fyrirlestur.
Þegar Gröndal skrifar greinamar 1853 eru engar
stjómmálahugmyndir í umræðunni, sem ná út fyrir
sjálfstæðisbaráttuna en allt í einu er komin einhver
alþjóðahugmyndafræði sem Gröndal líkar ekki og
eðlilega minnist hann á það í fyrirlestrinum. Að
auki átelur hann þá sem aðhyllast John Stuart Mill
og hans hugmyndir um að velsæld þjóða byggist á
sem mestri hamingju til handa sem flestum, hug-
myndir sem Friedrich Nietzsche kallaði heimspeki
hins vel alda svíns og hitti þar naglann á höfuðið.
Út í vangaveltur um alþjóðlega heimspeki
verður þó því miður lítið farið hér, til þess er efnið
of viðamikið til að gera því fyllilega skil. Kannski
16Þórir Óskarsson 1987, bls 144-145.
17Sbr. Sama rit 1987, bls 136-147.
verður tækifæri til þess seinna. En lítum nú á fyrir-
lesturinn sjálfan.
Gröndal byrjar á að velta fyrir sér hvað skáld-
skapur sé og hvaða þýðingu hann hafi fyrir lífið.
„Skáldskapur er lýsing með orðum á einhverjum
hugmyndum í veldi fegurðarinnar. En einmitt þetta
veldi er æðra og hærra en sú daglega hreyfing lífs-
ins - með öðrum orðum: það er ideelt veldi. Sú
þýðing, sem skáldskapurinn hefur fyrir lífið, er í
því innifalinn, að andinn lyftist upp í veldi
fegurðarinnar og upp yfir lífið.”18
Það er ekkert smáræði, skáldskapurinn er
himnaríki á jörðu. Þetta verður að teljast ákaflega
rómantískt og er til að mynda í samræmi við
skoðanir annars síð-rómantíkers, Steingríms
Thorsteinssonar. Gröndal talar svo um að realistar
kannist aðeins við það sem er og allt ímyndað sé
þeim eitur í beinum, áður en hann reynir að gera
grein fyrir hver sé munurinn á „idealismus”,
„realismus” og „rómantík”. „Þessum orðum er
sífellt slett, en það er undarlegt að vera sífellt að
sletta orðum, sem almenningur gerir sér enga ljósa
hugmynd um hvað eiginlega þýða, og það því
framur sem þessi tvö orð, nefnilega „idealisti” og
„rómantfker” nú eru brúkuð sem ávítunarorð um
að maður sé ónýtur og óhafandi”19 Hann heldur
áfram og talar um realista: „Þeir vilja ekki kannast
við að maður eigi að taka hugmyndimar annars
staðar frá, en úr lífinu eins og það er ... þessi svo-
kölluðu „realistísku” skáld fást aldrei við annað en
það lægra í lífinu.”20 Gröndal „gleymir” samt að
I8Benedikt Gröndal 1982, bls 143.
19Sama rit, bls 144.
20Sama rit, bls 144.
71