Mímir - 01.06.1997, Blaðsíða 54

myndi enda í [gd, bd] framburði.28 Þess vegna sé
líklegast að d-framburðurinn í Fljótum og Olafs-
firði sé eldri en [gð, bð] framburðurinn á
Norðurlandi og þar af leiðandi eldri en frá 1700.
Þetta er, að því er virðist, svolítið furðuleg
röksemdafærsla, af hverju er líklegra að [gð, bð]
framburður komi upp þar sem d-framburður er
ráðandi? Þessi röksemdafærsla hlýtur þá að gera
ráð fyrir millistigi, þ.e. 1) d-framburður > 2) [yð,
vð, rð] framburður > 3) [gð, bð] framburður.
Athugasemd Hægstads um habbdi í Fljótum, sem
nefnd er í neðanmálsgrein 28, gefur í skyn að
annar hvor framburðurinn hafi blandast saman við
þann sem fyrir var, en ekki er gott að sjá hvor er
eldri.29
5.1
Aðalrök Ásgeirs í sambandi við aldursákvörðunina
eru að benda á innra samhengi í hljóðkerfi málsins.
Á 14. öld kemur upp breytingin // rf > Ib, rb í
orðum eins og orf, tyrfa, kálfur sem verða orb,
tyrba, kálbur. Upptök og útbreiðsla þessa fram-
burðar segir Ásgeir að komi vel heim og saman við
það sem hann segir vera feril d-framburðarins,
breytingin kemur sennilega upp vestanlands og
breiðist svo út um Norðurland en hörfar síðan og
deyr út en skilur eftir sig minjar á Vestfjörðum og
afskekktum sveitum norðanlands.
Á 14. öld verður líka sú breyting að ð > d í end-
ingum sagna og í viðskeytum sumra nafnorða:
talða > talda, vanða > vanda, skelfða > skelfda,
fjölði >fjöldi, o.s.frv. Ef d-framburðurinn kom upp
á þessum tíma verður hann hluti af stærri heild,
þ.e. „einn þátturinn í tilhneigingu þessa mál-
þróunarskeiðs til þess að forðast tvö grannstæð og
samkvæð önghljóð eða sónhljóð (r, /, m, n,) + öng-
hljóð - hneigð þess til að breyta önghljóðinu, sem á
eftir fór, í lokhljóð."30 Ásgeir nefnir þessu til
stuðnings þá hugmynd að tvívaramæltur fram-
burður á / í orðum eins og hafði, [haBdi] séu leifar
af fomum framburði því f sem í fornu máli var
borið fram tvívaramælt, hafi haldist tvívaramælt í
ákveðnum hljóðasamböndum. Tvívaramæltur
29 Hvorugur framburðurinn er líklegur til að koma ofan í hinn. Undir
öllum venjulegum kringumstæðum verður ð ekki d á eftir b, þ.e. höbbði
ætti ekki að verða höbbdi. Hið sama á við í hina áttina. Havdi ætti ekki
að breytast í habdi þar sem /ætti ekki að breytast í b nema á undan ð. Þó
virðist þetta hafa gerst á annanhvom veginn.
30 Ásgeir Blöndal Magnússon. 1959: 18.
framburður á / myndi t.d. gera breytinguna If rf >
Ib, rb skiljanlegri. Einnig mætti ímynda sér að
tvívaramæltur framburður hafi haldist á undan ð,
og þannig orðið grundvöllur fyrir [haBdi] framburð
þann, sem finnst á Vestfjörðum, en það fram-
burðareinkenni virðist Ásgeiri vera gamalt. Ef hug-
myndir Ásgeirs eru réttar myndi það benda til að d-
framburður hefði komið upp um 1400.
Hér er gott að rifja upp orð Halldórs Ármanns
Sigurðssonar sem sagði í grein sinni31 að breyt-
ingin ð > d á fjórtándu öld hafi einmitt stundum
verið í sama umhverfi og d-framburður hafi komið
fyrir í, þ.e. á eftir m, n, l, og ýmsum samhljóða-
klösum sem innihéldu þessi hljóð. Hann og
Kjartan Ottósson32 hafa svo fundið dæmi um d-
framburð á eftir öllum þessum hljóðum. Þess
vegna má segja að hugmynd Ásgeirs verði stórum
líklegri þegar það er tekið til greina.
Einnig má benda á að Hreinn Benediktsson
segir í grein sinni um íslenskar mállýsku-
rannsóknir33 að framburðarmállýskur skiptist í tvo
aðalhópa, annan sem á rætur að rekja a.m.k. til 14.
aldar og hinn sem á sér í mesta lagi 200-300 ára
sögu. Breytingamar í fyrri hópnum nái yfirleitt
meiri útbreiðslu og upphafleg máleinkenni varð-
veitast þá kannski bara á mestu útkjálkum. I fram-
haldi af þessu, og því að engin bein tengsl er hægt
að sjá milli útbreiðslusvæða d-framburðar sem eru
á báðum endum landsins, mætti ímynda sér að d-
framburðurinn tilheyrði fyrri hópnum.
5.21
Ásgeir segir í grein sinni að erfitt sé að benda á
áþreifanleg dæmi um að d-framburðurinn sé jafn
gamall og hann vill halda fram. Eins og áður var
nefnt tíðkaðist ekki að nota ð í handritum um
margra alda skeið, eða frá u.þ.b. miðri 14. öld og
fram yfir 1800. Þess vegna verði ekki ráðið af rit-
hætti orða hvort þau voru borin fram með ð eða d.
Af þessum sökum er aðeins hægt að athuga kveð-
skap og einstakar orðmyndir og reyna að fá ein-
hverjar upplýsingar þaðan.
5.22
Ásgeir segir að Björn K. Þórólfsson hafi bent
3^ HalldórÁrmannSigurðsson. 1982: 291
32 Kjartan Ottósson. 1983: 183
33 Hreinn Benediktsson. 1961-62: 88
52