Mímir - 01.06.1997, Blaðsíða 71

Gröndals séu samsuða úr klassísku sjónarhomi og
þýskri rómantík 19. aldar, sem eru að vissu leyti
andstæður því rómantfldn var að hluta uppreisn
gegn klassíkinni - samanber kröfuna um frumleika.
En Gröndal er auðvitað „síð-rómantíker” og
sjónarmiðið því annað en í Þýskalandi rétt fyrir
1800.
Realisminn og Island
Realismi er illskilgreinanlegur. Ekki síst ef Island
er eina viðmiðið, því hér gekk þessi stefna yfir í
e.k. „slumpum” með risi á stöku stað, en varð
aldrei eins öflug og t.a.m. rómantíkin þó eftir á að
hyggja sé ekki hægt að neita því að raunsæismenn
fengu ansi miklu áorkað.8 Realisminn barst til-
tölulega seint hingað, eins og svo margt sem
verður vinsælt erlendis, og á honum og fyrri
stefnum í bókmenntum var sá reginmunur að hann
setti aðallega mark sitt á ritun skáldsagna og leik-
rita, en minna á ljóðagerð. Það er á þessum tíma
sem skáldsagan eins og við þekkjum hana nær
þeirri yfirburðastöðu yfir aðrar skáldskapargreinar
sem varir enn og gerir Ijóðagerðina um leið að
þeirri hornkerlingu sem við þekkjum líka. Það var
samt ansi margt sem gerði það að verkum að raun-
sæisstefnan átti erfitt með að festa hér rætur, og þá
ekki síst þetta:
Margt í raunsæisstefnunni átti frekar við í þétt-
býlum iðnríkjum og þannig lítið erindi út hingað.
Andóf gegn þjóðernisstefnu var skiljanlega hálf
utangátta í vitund þjóðar sem stóð upp fyrir axlir í
þjóðemisbaráttu. Og auk þess var auðvelt að benda á
að raunsæismenn voru síður en svo alltaf sjálfum sér
samkvæmir.9
Stefnan náði hér hámarki með þeim mönnum
sem kenndir eru við tímaritið Verðandi en það kom
út í eitt skipti, árið 1882. Þessir menn voru Bertel
Þorleifsson, Einar H. Kvaran, Gestur Pálsson og
Hannes Hafstein. Verðandi birti enga stefnuskrá
eins og Fjölnir hafði gert, heldur var hver og einn
þeirra að birta eitthvað í þá veru eftir á, þó auð-
vitað megi líta á Storm Hannesar sem eins konar
stefnuyfirlýsingu.
8Til dæmis hefur eftir þeirra tíð þótt ljótt að níðast á lítilmögnum.
9Heimir Pálsson 1990, bls 132-133.
Gestur Pálsson lýsir rómantíkinni sem flótta frá
striti mannlífsins og verkefnum veruleikans og í
Suðra, blaði sem hann tók við ritstjóm á árið 1883
segir hann m.a. í inngangi að „...ekkert sé fagurt
(þ.e. eigi sæti í list eða skáldskap) nema það sé satt
(og komi fyrir í mannlífinu eða náttúrunni).”10 Að
auki leggur hann áherslu á að skáldin megi ekki
skrifa óskiljanleg orð, sem enginn viti hvað þýði
og má kannski lesa út úr þeim orðum hans kröfu
um að menn skrifi niður fyrir sig svo allir geti haft
gagn af. Það er alltént ekki skrýtið ef höfð er í
huga krafa raunsæismanna um að hlutverk skálda
sé að lækna samfélagsmeinin, til þess verður fólk
að skilja það sem skáldin segja.
Undir þetta tekur Gröndal, þ.e.a.s þetta um
skiljanleika skáldskaparins. Þeir Verðandimenn
lögðu m.a. á það áherslu að gera greinarmun á
hinum foma idealisma, eins og margir kölluðu
rómantíkina, og hins nýja realisma. Þessi hugtök
voru í sjálfu sér gömul, en merkingin sem
Verðandimenn annars vegar og Benedikt Gröndal
hins vegar lögðu í þau, var að mörgu leyti þver-
öfug, því að Gröndal hafði tamið sér eldri viðmið í
skilningi hugtakanna og þess vegna er oft svo að
orð hans eru fremur útúrsnúningur á hans eigin
hugmyndum um realisma en nokkuð annað, þó
auðvitað sé það langt því frá algilt. Hann er eigin-
lega að skjóta á að raunsæismenn, sem hafna
ídealismanum sem stefnu, leyfi sér að hafa ein-
hverjar ídeur og hugsjónir. Þetta er frekar ódýr
útúrsnúningur því eðlilega þurfa menn að eiga
hugsjónir til að geta verið málsvarar einhvers og
það hefur jafn gáfaður maður og Gröndal vitað.
Gröndal skrifaði grein í Isafold þegar Gestur
hafði nýlega tekið við ritstjórn Suðra, og þar hæð-
ist hann biturlega að raunsæinu, kallar stefnuna
ófrumlega og setur út á árásir raunsæis-manna á
kristna trú. Á þessum tíma gekk allt á móti Gröndal
í einkalífinu, hann missti tvær af þremur dætrum
sínum stuttu fyrir 1880, kona hans sem hafði verið
stoð hans og stytta og haldið honum með fætuma á
jörðinni lést 1881 og tveimur árum síðar, sama ár
og hann skrifar um Suðra, var honum sagt upp
kennslustöðu við Lærða skólann eftir níu ára starf.
Allt er þetta að dynja á Gröndal á sama tíma og
ungir menn spretta upp og vilja að skáldskapur gefi
raunsanna mynd af lífinu sjálfu. Með þetta sam-
10Sveinn Skorri Höskuldsson 1965, bls 219-20
69