Mímir - 01.06.1997, Page 50

væri ólíklegt að svona framburður komi upp í
skyndingu, enda hafi hann líklega verið á undan-
haldi þegar fyrst er getið um hann, og sú síðari að
ekki sé hægt að treysta samtímamállýsingum frá
þessum tíma, því menn hafi verið of uppteknir af
fornmálinu. Dæmi um að málfræðingum fyrri tíma
hafi sést yfir mállýskur eru auðfundnar; linmælis
er t.d. ekki getið fyrr en eftir miðja 19. öld þó þess
sjáist merki í ritum minnst hundrað árum fyrr og
flámælis var lengi ógetið þótt ýmislegt bendi til að
það hafi verið komið til sögunnar á 18. öld.
2.2
Því miður er ekki hægt að athuga rithætti handrita
til að sjá merki um d-framburð því ð hafði ekki
verið notað í íslensku ritmáli frá því á 14. öld og
fram yfir 1800. Auk þess var það ekki orðið al-
mennt í riti fyrr en um 1850.7 *
3.0 Afbrigði og útbreiðsla
Asgeir telur upp þau helstu afbrigði d-framburðar
sem hann minnist úr æsku sinni á Vestfjörðum á
öðrum og þriðja áratugnum:
Rd var jafnan tilbrigðalaust og borið fram [rd]. Affd
voru afbrigðin þessi: [vd], [6d] og [bd]. Lang-
algengast var, að menn segðu [havdi] (hav-di), en
bæði [haBdi] og [habdi] (habb-di) brá þó fyrir, [...].
Gd var að jafnaði borið fram [qd], [saqdi], en þó
þykir mér sem ég hafi líka heyrt framburðinn [gd],
[sagdi] (sagg-di)?
í vasabókum þeim sem Bjöm M. Ólsen skrifaði
á ferðum sínum um landið á síðustu áratugum 19.
aldar, en í þær skrifaði hann ýmsan fróðleik um
framburð, beygingarmyndir og orðaforða, eru gef-
in dæmi sem sýna að d-framburður hefur náð yfir
orðaskil, s.s. úrdeim (IV:28), avdí (IV:46), tildess
(1V:54)9 eins og Kjartan Ottósson hefur bent á.10
Marius Hægstad hefur líka minnst á þetta atriði.11
Halldór Armann Sigurðsson hefur einnig
7 Bjöm K. Þórólfsson. 1950: 130.
^ Ásgeir Blöndal Magnússon. 1959: 12. Vert er að geta þess að Ásgeir
notar [q] til þess að tákna það hljóð sem nú er venja að tákna með [y].
9 Táknin innan sviganna vísa í númer bókar og blaðsíðutal, sjá nánar í
Viðauka.
10 Kjartan Ottósson. 1983: 183.
' ■ Hægstad, Marius. 1942: 39 með dæmið: ég man dað ekki.
skoðað þetta12 og nefnir dæmi af segulbandsupp-
töku af máli konu sem hafði d-framburð. Hún
sagði t.d. „ [...] þá sá hann dað“, „ég sagdi ðér
da(ð) í gærkvöldi." Kona sú er Halldór talar um
hefur d í áherslulausum /ó-orðum en þó aðeins ef
raddað samhljóð er síðasta hljóðið í orðinu á
undan. Halldór setur fram reglu um hvernig
hugsanlegt umhverfi þurfi að vera til að ð > d. ,,/ð/
verður /d/ þegar næst á undan því fer raddað sam-
hljóð og það stendur jafnframt annað hvort aftast í
orði eða næst á undan áherslulausu sérhljóði."13
Reglan á svo bæði við d-framburð inni í orðum og
fremst í orðum en Halldór heldur þó samt ekki
fram að allir sem höfðu d-framburð hafi haft hann
frernst í orðum eins og þessi kona. Ekkert dæmi er
um þetta utan Vestfjarða. Því er mögulegt að það
hafi verið sérvestfirskt einkenni að d-framburður
hafi náð yfir orðaskil.
3.1
Ásgeir segir að d-framburður hafi trúlega aldrei
verið einráður á Vestfjörðum enda þótt áhrif hans
kynnu að hafa verið nokkur. Þess má geta að
Sveinbjörn Egilsson ritaði í áðurnefndu bréfi til
Rasks árið 1817 að hann hafi heyrt „einhvöm
mann í húslestri lesa: lif-di, géf-du o. s. frv. og
hlóu börn ad og þótti tilgérd, sem var. Vera má
samt ad þessi adkvedandi sé tídkud vestra, hvar
fleiri málbreytíngar finnast.“14 Konráð Gíslason
segir árið 1836 í Fjölni að „sumir Vestfirðíngar“
hafi d-framburð og sé „slíkt ekki algeíngur framm-
burður!“15 Ymsar vísbendingar eru þó til um að d-
framburður hafi verið nokkuð algengur eða jafnvel
ráðandi á Vestfjörðum. Ásgeir nefnir vasabækur
Björns og segir að sú staðreynd að Bjöm minnist
lítið á útbreiðslu og afbrigði d-framburðar á Vest-
fjörðum mætti túlka á þann hátt að honum hafi þótt
d-framburður svo eðlilegur þar, að ekki hafi þurft
að nefna smáatriði. Það myndi væntanlega þýða að
d-framburður hafi verið þar algengur. Þetta er
reyndar alls ekki rétt hjá Ásgeiri því stór hluti
dæma um d-framburð er af Vestfjörðum, eða 23 af
47.16
12 Halldór Ármann Sigurðsson. 1982: 287-289.
13 Halldór Ármann Sigurðsson. 1982: 290 (í neðanmálsgrein).
14 Breve... .1941:274.
15 Konráð Gíslason. 1836: 22 (í neðanmálsgrein).
10 Þetta eru aðeins þau dæmi sem beinlínis eru merkt Vestfjörðum. Ef
talin eru með þau sem eru líklegast af Vestfjörðum, þ.e. þegar
nærliggjandi dæmi í bókunum eru vestfirsk, kemst talan upp í 32 dæmi.
48