Helgarpósturinn - 04.12.1986, Blaðsíða 32

Aldeilis
frábœr
Emil Björnsson: A misjöfnu þríf-
ast börnin best. Eigid líf og ald-
arfar I, Örn og Örlygur 1986.
178 bls., 1350 kr.
Þessi bók er sjálfsævisaga sr.
Emils Björnssonar fréttastjóra
fram til 16 ára aldurs. „En hvort
framhald verður á ritun hennar,"
segir höfundur í formála, „fer eftir
starfsþreki mínu og öðrum að-
stæðum.“ Forlagið treystir svo vel
starfsþreki höfundar að bindistal-
an I er sett á titilblað (ekki samt á
kápu) og nafnaskrá látin bíða loka-
bindis. Og raunar ber bókin ekki
annað með sér en vera rituð
óþrotnum kröftum. En jafnvel þótt
aðstæðum sr. Emils viki svo við að
þetta bindi yrði hið eina, þá hlyti
það að teljast framarlega í röð
minningaskrifa.
Káputextar bókaforlaga eru
fyrir flest frægari en auðmýkt og
lítiliæti, og er Erni og Öriygi þar
ekki síst við brugðið. Enda vantar
ekki að það sé eitthvað látið heita
hér á kápubakinu: „Frásagnarstíll-
inn er mjög persónulegur, án þess
að vera sjálfhverfur, rismikill en þó
látlaus, knappur en þó fjölskrúð-
ugur, nærgöngull og nærfærinn í
senn og magnaður innri spennu."
Og þannig áfram og áfram. Það
merkilega er bara, að þessa há-
stemmdu umsögn gæti ritdómari
með lítt skaddaðri samvisku skrif-
að upp á.
Lykilorðið í þessari lýsingu er
„knappur". Sr. Emil stenst nefnilega1
með prýði þá meginfreistingu
höfunda, sem á annað borð fá
góðar hugmyndir, að hossa sér á
þeim, útjaska þeim með málaleng-
ingum og endurtekningum. Hann
hefur frá meira en nógu að segja,
bæði atvikum, aðstæðum og hug-
myndum, og gerir líka hverju
atriði skil greitt og vafningalaust.
Það er ótrúlega víða í bókinni að
ein eða tvær blaðsíður mynda efn-
isheild sem út af fyrir sig er minn-
isstæð og athyglisverð, enda hefur
gamalreyndur íslenskukennari
bent mér á, að svona séu óska-
bækur þeirra sem velja efni í lestr-
arbækur eða sýnisbækur handa
skólum.
Sr. Emil hefur ákveðna heildar-
sýn á efni sitt. Annars vegar vissa
túlkun á uppvaxtarárum sínum,
fjölskylduaðstæðum og þvílíku.
Hins vegar túlkun á því mannfé-
lagi austur í Breiðdal sem hann er
upp runninn úr, fátæku og verk-
lega frumstæðu, en þó á þröskuldi
nýs tíma. í þetta ber hann ekki
mikið mál; mestur hluti bókarinn-
ar er atvikalýsingar; en túlkunin
kemur hæfilega skýrt fram til að
steypa minningarbrotin í sam-
stæða heild.
Emil ritar fallegt mál og orðauð-
ugt, en notar víðast hvar einfalda
setningagerð, sem stuðlar að því
ásamt stuttum efnisþáttum og
vafningalausum frásagnarhætti
að gera bókina auðlesna og að-
gengilega. Jafnvel þegar hann
bregður fyrir sig ljóðrænum
mælskustíl, eins og þegar hann
kynnir móður sína til sögunnar
(bls. 29);
„Við róandi rokkhljóð, langt,
langt inni í hálfgagnsæju hugar-
rökkri, berst rödd að innri eyrum
mínum og kveður við í ljóði, sögu
og söng. Þessi rödd bendir með
blæbrigðum á greinarmun góðs
og ills, gæfumun hættu og holl-
ustu. Kona leiðir mig á milli rúma
og herbergja og út á stétt. Hún
breiðir ofan á mig svo að mér
verði ekki kalt, lyftir mér upp þeg-
ar ég er þreyttur eða í hættu stadd-
ur við ána eða brunninn. Hún
bendir mér á blómin og fjöllin,
leiðir mig um löngu, dimmu göng-
in og þrýstir hönd mína svo að mig
dreymi ekki myrkrið."
Auk ljóðrænna frásagnarkafla
birtir sr. Emil nokkuð af kveðskap
sínum, í bundnum háttum og laus-
um, og fer þar laglega með. Ekki
er tekið fram hvort hann er höf-
undur þeirrar einu myndar (dúk-
ristu?) sem bókina prýðir. Þá er
raunar ótalið kort af söguslóðum á
báðum spjaldopnum, sem er
ágætt að hafa til hliðsjónar. Svo er
bókin vandlega prófarkalesin og
vönduð að ytri gerð, enda á hún
fyllstu rækt skilda, svo öndvegis-
vel sem hún er samin.
HSK
Súrreal
isminn í
Sjón
Drengurinn meö röntgenaugun.
Sjón.
Mál og menning 1986.
Mál og menning gefur út heild-
arritsafn Sjóns: Drengurinn med
röntgenaugun. Sjón er einn af
stofnendum súrrealistahópsins
Medúsu en í þeim hópi er margt
ungra listamanna sem hafa sett
mark á listir síðustu ára.
Drengurinn með röntgenaugun
er heildarsafn ljóða Sjóns og er
þetta í fyrsta sinn sem ljóð hans
koma út hjá forlagi en fyrri bækur
sínar hefur hann gefið út sjálfur.
Bókin skiptist í sjö kafla; fyrsti
kaflinn Gegnum sjónaukann inni-
heldur ljóð úr ýmsum áttum frá ár-
unum 1978—1986, síðan koma
Ijóð úr Ijóðabókinni Birgitta (hler-
uð samtöl), þá ljóð úr bókinni
Hvernig elskar maður hendur, en
sú bók er skrifuð í samvinnu við
Matthias Magnússon. Eftir þessa
fyrstu þrjá kafla bókarinnar eru
ljóðabækur Sjóns birtar í heild:
Reiðhjól blinda mannsins, Sjón-
hverfingabókin, OH (isn’t it wild)
og Leikfangakastalar sagði hún
það er ekkert til sem heitir leik-
fangakastalar.
Það verður að telja nokkuð sér-
stakt að gefa út heildarsafn svo
ungs skálds sem Sjón er, en á hinn
bóginn er höfundarverk Sjóns
þegar orðið nokkuð mikið og
hann búinn að festa sig í sessi sem
eitt okkar sérkennilegustu ung-
skálda þrátt fyrir ungan aldur.
Sjón kennir sig við súrrealisma
og yrkir ljóð sín í anda hans og það
er með bókinni Birgitta (hleruð
samtöl) sem hann hittir isma
þennan. I fyrsta kafla bókarinnar,
Gegnum sjónaukann eru nokkur
eldri ljóð sem eru öll hefðbundn-
ari í myndmáli og auðskildari en
hin síðari Ijóð og ljóðabálkar, en
með Birgittu og súrrealismanum
verður fljótt Ijóst að hér hefur Sjón
fundið form sem honum hentar.
Hann raðar upp orðum sem ekki
eiga saman samkvæmt venju-
bundinni skynsemishugsun, af
mikilli gleði, stundum allt að því of
mikilli. Sérstaklega framan af er
hið sérkennilega myndmál heldur
þvingað á köflum, lesandinn fær á
tilfinninguna að skáldinu finnist
það verða að byggja upp myndir
sínar með orðum sem tákna ósam-
stæða hluti, fremur en að það nái
að gera heildarmyndina ósam-
stæða veruleikanum. í seinni köfl-
um bókarinnar er aftur farin að
koma meiri heild í ljóðin hvert fyr-
ir sig, heildarmynd ljóðsins orðin
samstæðari og farin að snerta les-
andann í djúpum undirmeðvit-
undarinnar fremur en einstakar
smámyndir innan ljóðsins. Dæmi
um þetta má ef til viíl taka af tveim
ljóðum; annað er úr kaflanum
Hvernig elskar maður hendur, ljóð
á bls. 50:
13 ára meö hreiöur á höföinu
og ungann í munninum
snjóar henni niöur í
lokrekkjuna
Hann er vafinn inn í
kattartungu
sem er negld á vegg í húsi
og veröur aö
handklœöi/blóöugu laki
þegar morgnar í glerinu
Síðara ljóðið er úr síðasta kafla
bókarinnar: Leikfangakastalar
segir hún... og heitir Herbergi Z
(bls. 114).
Svo mörg
kyrr
einsog múmíur
meöan nýtálguö andlitin
skipta litum
undan sárabindunum
metrum neöar:
Albínóanegrinn
leitar aö systur sinni
dreifir huganum
meö blóömettuöu loftinu
safnar leir á stígvélin
í grafhvelfingunni
metrum neöar:
Herbergi Z.
Einn helsti þráðurinn sem virð-
ist ganga gegnum ljóð Sjóns er
kynlífið, ástin. Margbreytileikinn í
myndmálinu er slíkur, hinar fjöl-
skrúðugu myndir ástarinnar og
ástaleikjanna, að hér er sýn súr-
realismans á veruleikann hvergi
gerð skömm til. I kaflanum OH
(isn’t it wild) er þetta þema hvað
beinskeyttast, myndmál og form
ein heild sem miðar beint í undir-
meðvitund lesandans og inn í
leyndustu afkima líkama hans.
Kynlífsmyndir skáldsins eru
hvergi þær sem fólk á að venjast
en þær eru auðugar að ímyndun-
arafli og tilfinningu fyrir hinu
óvænta, nýja og ótrúlega. Fá-
breytnin er eitur í beinum Sjóns
hvernig sem á er litið.
Drengurinn með röntgenaugun
er skemmtileg bók og eiguleg og
ekki spillir að frágangur allur er
með miklum sóma. Myndir eru
margar í bókinni úr listaverki eftir
Kanadamanninn Jean Benoit, vel
prentaðar og ekki óröntgenlegar.
-l.Á.
Harka,
parka . . .
Þorvaldur Þorsteinsson:
Skilaboöaskjóöan
Ævintýri meö myndum
Mál og menning 1986
32 bls. Verö 890- kr.
Skilaboðaskjóðan er fyrsta bók
höfundar, að ég veit best, og verð-
ur ekki annað sagt en hann fari vel
af stað. Sagan gerist í Ævintýra-
skógi þar sem búa dvergar (Dreit-
ill, Snigill, njósnadvergur, Stóri-
dvergur o.fl.). Maddamamma
saumakona og Putti sonur hennar,
ærslabelgur, Mjallhvít og aðrar
ævintýrapersónur, t.d. úlfurinn (úr
Rauðhettu), vonda stjúpan og
nornin, að ógleymdu nátttröllinu,
sem allt snýst raunar í kringum.
Nátttröllið rænir sem sé Putta
litla, þegar hann vogar sér einn út
í skóg tunglskinsbjarta nótt, villist
þar og sofnar undir tré. I draumum
sínum vinnur hann afrek, en vakn-
ar fjarri lindum lífsins í helli nátt-
tröllsins, sem hugðist breyta hon-
um í brúðudreng. En auðvitað
bjarga Maddamamma og dverg-
arnir drengnum, og þurfti þó fleiri
til, meira að segja illþýðið í skógin-
um kom til hjálpar með sérstökum
hætti: raddir þess voru fangaðar í
skilaboðaskjóðuna, eins konar
„segulband" skógardverga, nýtil-
komið af illri nauðsyn. Og auðvit-
að endar allt vel, eins og vera ber
í ævintýrum: „Og strax þetta sama
kvöld sögðu Dreitill, Madda-
mamma og Putti alla söguna í
skilaboðaskjóðuna, bundu vand-
lega fyrir með dvergahnút og
földu hana í skóginum.
Löngu síðar urðu dularfullir at-
burðir til þess að skjóðan hvarf úr
felustaðnum og barst eftir langt
ferðalag í mínar hendur.
Og nú er ég búinn að leysa frá
skjóðunni.”
Ævintýri eru afar góðar bók-
menntir fyrir börn. Atburðarás er
yfirleitt einföld og grípandi, end-
urtekning og stigmögnun heldur
börnum (og fullorðnum!) við efn-
ið, gott og illt er persónugert og hið
illa bíður lægri hlut fyrir gæsku,
ráðsnilld og þrautseigju o.s.frv.
Skilaboðaskjóðan hefur öll þessi
einkenni gömlu ævintýranna til
að bera.
Myndir Þorvalds eru vatnslitað-
ar, las ég í viðtali. Þær eru blæ-
brigðaríkar og fjörlegar; sjónar-
hornið oft með þeim hætti, að les-
endur horfa upp á myndefnið.
Andlitsdrættir persóna eru ein-
faldaðir, illskan ein skín af ásjónu
nornar, úlfs og stjúpu, nátttröllið
opinmynnt og heldur afkáralegt.
Putti hins vegar prakkaralegur og
einlægur á svip. Skógurinn er per-
sónugerður, trén sýna svipbrigði,
beygja sig og taka bakföll eftir at-
vikum, og skógurinn iðar af lífi
eins og vera ber í ævintýraskógi.
Þar sjást augu og fjöldi smádýra;
og reyndar sá ég ekki betur en Val-
ur Arnþórsson væri með útibú frá
KEA í skóginum og seldi skinn og
aðra grávöru. (Höfundur hlýtur að
hafa verið á Akureyri!)
Meginmál bókarinnar er slétt og
fellt, texti hvergi einfaldaður. Ég er
ekki alveg sáttur við uppsetning-
una, en sagan er felld inn í mynd-
irnar í þar til gerðar eyður. Mér
finnst fallegra að hafa texta ann-
aðhvort ofan myndar eða neðan;
kannski er það bara íhaldssemi.
Texti á hverri síðu á hins vegar
prýðilega við hverja mynd.
Að öllu samanlögðu er Skila-
boðaskjóðan bráðskemmtileg
barnabók. Útgáfan er forlaginu til
sóma, og gott er til þess að vita, að
innlendar prentsmiðjur eru bærar
til að sjá um svona bækur. Ég mæli
með Skilaboðaskjóðunni.
SS
FJÖLFRÆÐIbækur eru í mik-
illi sókn í íslenskri bókaútgáfu — og
svo sem ekkert verið að kasta til
höndunum á þeim vettvangi. Dýr-
asta og viðamesta bók Vöku-Helga-
fells fyrir þessi jólin er einmitt fjöl-
fræðibókin íslandseldar eftir Ara
Trausta Guömundsson jarðeðlis-
fræðing. Hann byggir þar á upplýs-
ingum frá fjölmörgum vísinda-
mönnum, sem eru sérfróðir varð-
andi hinar ýmsu eldstöðvar hér-
lendis. I bókinni, sem er um 180 síð-
ur í stóru broti, eru á annað hundrað
ljósmyndir auk tuga skýringa-
mynda.
ÓMAR Stefánsson tekur ekki
niður nándar nærri strax. Og er þá
átt við verkin á sýningu hans í Gall-
erí Svart á hvítu við Oöinstorg í að-
ventunni. Snaggaraleg sýning,
býsna kraftmikil þar sem expressj-
ónistinn fer á köflum út í súrreal-
ískar vangaveltur um heiminn
hérna megin ózon-lagsins. Hann
sagði í siðasta Listapósti um þessa
fyrstu sýningu sína eftir Berlínar-
nám: „Mér finnst mikils um vert að
geta kveikt i ímyndunarafli fólks,
vakið upp þanka þess og kallað á
svörun við myndunum. Ég sætti
mig ekki bara við að myndirnar séu
fagurfræðilega góðar.” Ómar er
ljón, árgerð '60.
HUSIÐ opnar klukkan níu, þarna
í Fischer-sundi — þið vitið. Duus á
sunnudagskvöldi, suð-austan átt og
Súld; kannski að Steingrímur verði
fyrstur upp á sviðið, setjist bak við
trommurnar og lemji taktinn, svo
fiðla Stymons Kuran í fjarska og
Tryggvi Húbner að stilla gítarinn.
Og loks þetta bassaplokk eins og
Stefáni Ingólfssyni er einum lagið —
miðaverð krónur 300 — og allir í
ryðma. „Tónlistin sem Súld spilar,”
segir í fréttatilkynningu „er mjög
fjölbreytt og er svo til eingöngu
frumsamin."
MIÐNÆTTIÐ milli síðasta
kvennafrídags og fyrsta vetrardags
gáfu Menn út hljómplötu. Hún heitir
Reisn og snýst fjörutíu og fimm
snúninga á mínútu. Annars eru lög-
in sjö, frekar framsækin og hrá eins
og Valdimar Örn Flygenring og
Ágúst Karlsson vilja hafa rokkið.
Þeir eru Mennirnir; tróðu fyrst upp
með Hinni konunglegu flugelda-
rokksveit í „upphafi þessa mikla ára-
tugar", eins og þeir orða það, en áfr-
am með söguna: „Svo flugum við
austur með Ellu Magg í Atlavík ’84
og spiluðum þar við ákaflega um-
deild fagnaðarlæti." Svo skyldu leið-
ir þegar Flygenring langaði að
leika. Reisn hefur verið meira og
minna í vinnslu frá Atlavíkurárun-
um — og áhrifin eru víða að, effekt-
arnir ekki síður; prentvél, fugla-
söngur og bíóhljóð. En upplagið er
takmarkað.
32 HELGARPÓSTURINN