Morgunblaðið - 21.02.1987, Page 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 21. FEBRÚAR 1987
Mikilvægustu utanríkismál íslands eru:
Aukið samstarf þjóða
við hin nyrztu höf
Dregur til tíðinda í Rockall-málinu
eftirEyjólf
Konráð Jónsson
Nú standa fyrir dyrum nýjar
viðræður við Dani og Færeyinga
um sameiginleg réttindi okkar og
þeirra á Hatton-Rockall-svæðinu.
Viðræður þessar hafa nokkuð
dregist þar sem Danir vildu bíða
viðbragða Breta, en á þeim hefur
staðið þannig að nú er ákveðið að
ræðast við án þeirra. Ljóst er þó
að nú hlýtur að draga til tíðinda
enda tilgangslaust fyrir Breta og
íra að halda við fyrri afstöðu.
Hníga að því mörg rök sem m.a.
er drepið á hér á eftir.
Eins og kunnugt er voru þijú
fyrstu mál Alþingis haustið 1978
um hafréttinn, hagsmunagæslu
okkar á Jan Mayen-svæðinu, hafs-
botnsréttindin í suðri og samvinnu
við Færeyinga og loks um rann-
sókn landgrunnsins. Jan Mayen-
málið leystist farsællega með
tveim samningum 1980 og 1981
og nokkuð hefur áunnist í rann-
sóknum landgrunnsins, en Rock-
all-málið er enn ekki í höfn.
Þróun hafréttarins hefur verið
hröð og stundum hafa menn verið
seinir að skilja hana. Þannig
dundu úrtöiumar og glósumar á
mér þegar ég sýndi kort af 200
mílunum fyrsta sinni á sjónvarps-
skerminum 1. september 1973, á
eins árs afmæli 50 mílnanna, m.a.
frá þáverandi leiðtogum þriggja
stjómmálaflokka. Kraftana tókst
þó brátt að sameina og fullum
réttindum yfír 200 mílunum höfð-
um við náð aðeins rúmum tveim
árum síðar.
Síðustu daga júnímánaðar 1979
komu hingað þrír norskir ráð-
herrar með fríðu föruneyti til að
„leysa" Jan Mayen-málið á svip-
stundu. íslendingar voru illa búnir
undir „innrás" þessa, en auðna réð
því að ekki var samið um tveggja
ára réttindi til loðnuveiða gegn því
að Norðmenn fengju algjör eignar-
og yfírráðaréttindi á Jan Mayen-
svæðinu. Merkur samningur var
síðan gerður um sameign og sam-
nýtingu auðæfa hafsins og annar
næsta ár um hafsbotninn.
Nokkuð seinlega gekk framan
af að sannfæra menn bæði hér og
erlendis um réttmæti krafna ís-
lendinga til hafsbotns í suðri en
þó mjökuðust málin áfram. Rök-
semdir íslendinga voru dregnar
saman í grein sem ég birti samtím-
is í Morgunblaðinu, Berlingske
Tidende og Dimmalætting í Fær-
eyjum snemma í mars 1985 og
skriður fór að komast á málin.
Góð samstaða okkar hefur mynd-
ast með Dönum og Færeyingum
m.a. um vísindarannsóknir á hafs-
botninum sem fyrirhugaðar eru í
sumar. Og nú verður knúið á um
afstöðu Breta og íra.
Þróun hafréttarins er enn ör og
strandþjóðimar leiða hana. Það
er þess vegna ekki út í bláinn að
þjóðir norðursins geti og eigi að
standa saman um friðun, ræktun
og hagnýtingu alls hafsvæðisins
frá Noregs- og Bretlandsströndum
vestur til Kanada. Um það íjallar
grein þessi og er hér í meginatrið-
um stuðst við erindi sem undirrit-
aður flutti á ráðstefnu Samtaka
um vestræna samvinnu 13. maí
1986 og nefndi: „Closer Ties Of
Nations On the Northem Seas“
eða „Aukið samstarf þjóða við hin
nyrstu höf“. Á ráðstefnu þessari
töluðu einnig: Sverrir Haukur
Evensen og umræður urðu mjög
opinskáar og harðar. Islendingar
kröfðust þess að svæðið skyldi
vera „sameiginlegt hagsmuna-
svæði" og þar skyldi vera „sameig-
inlegur norsk-íslenskur hagnýt-
ingarréttur".
Málstaður íslands var m.a.
studdur sögulegum rökum, sem
Norðmenn töldu vafasöm og jafn-
vel ósanngjöm. Þannig minnist ég
þess t.d. að Verdens gang birti
flennifyrirsögn þar sem stóð:
„Sameiginleg stjóm á Jan May-
en-svæðinu — „Sjokk“-krafa frá
íslandi", þegar þessar kröfur voru
fyrst fram settar opinberlega.
Eitt þeirra meginskjala, sem’
íslendingar byggðu kröfur sínar
á, var bréf íslenska forsætisráð-
herrans Jóns Þorlákssonar, 30.
september 1927, varðandi réttar-
stöðu Jan Mayen. Þar segir
ráðherrann, að ísland hafí ákveð-
inna hagsmuna að gæta með tilliti
til þess að Jan Mayen sé næst
íslandi og íslendingar hafí þar
notið gæða, m.a. sótt þangað reka-
við. Veðurþjónusta á Jan Mayen
nefndar um hafsbotnsréttindin.
Lausn þessa taldi Hans G. Ander-
sen hafréttarráðunautur íslend-
inga hafa verið einstæða í
þjóðaréttinum og fyrstu samn-
ingagerðina á grundvelli Hafrétt-
arsáttmálans um sameign og
samnýtingu auðæfa hafsins um
aldur og ævi. Samningagerð þessi
hefur síðan vakið verulega athygli
víða um heim.
Þótt margt fróðlegt og
skemmtilegt megi segja um Jan
Mayen voru rök Norðmanna auð-
skilin. Þeir höfðu lýst yfír innlimun
eyjarinnar árið 1929 og töldu sig
þar af leiðandi eiga hana, en gerðu
sér engu að síður grein fyrir veil-
um í réttarstöðu sinni, hygg ég,
og féllust á samningaviðræður,
sem lauk með þeim ánægjulega
hætti sem öllum er kunnur og til
sóma eru slík samskipti vinaþjóða.
Leyfí ég mér að vona að báðum
þjóðunum verði lausnin til heilla.
En þar fyrir utan er ekki ólíklegt
að þetta fordæmi eigi eftir að
marka dijúg spor víðar um heim.
T.d. bendum við íslendingar nú á
það, er við eigum í viðræðum við
nágranna okkar Dani/Færeyinga,
Breta og íra, að okkur beri öllum
að hafa hliðsjón af þessu merka
samkomulagi.
Samningar þjóðanna um sam-
eiginlega hagsmunagæslu og
hagnýtingu auðæfa á Jan Mayen-
svæðinu byggðust auðvitað af
beggja hálfu m.a. á því, að þannig
væri hægt að komast hjá alvarleg-
um deilum um yfírráðarétt á Jan
Mayen. Einn liður í þessu sam-
komulagi varð sá, að Norðmenn
féllust á að íslendingar héldu
„Þróun hafréttarins
er enn ör og strand-
þjóðirnar leiða hana.
Það er þess vegna
ekki út í bláinn að
þjóðir norðursins geti
og eigi að standa sam-
an um friðun, ræktun
og hagnýtingu alls
hafsvæðisins frá Nor-
egs- og Bretlands-
ströndum vestur til
Kanada.“
Gunnlaugsson, sendiherra og
Norðmennimir Rolf Hansen fyrr-
verandi vamarmálaráðherra, Kjell
Östrem, deildarstjóri alþjóða ut-
anríkisráðuneytisins og Tönne
Huitfeldt ritstjóri norska hermála-
tímaritsins.
Óneitanlega höfðu mér nærri
fallist hendur þegar ég byijaði að
undirbúa stutt erindi um aukið
samstarf þjóða við hin nyrstu höf.
Síðustu 6—8 árin hefur mikið gerst
á þessu sviði og enn er margt að
gerast. Gögn þau sem ég hef und-
ir höndum, einungis um Jan
Mayen-málið og Hatton Rockall-
svæðið, em það fyrirferðarmikil,
að fylla mundi álitlega bók. Eng-
inn kostur er því að ræða málin
ofan í kjölinn og því gripið til þess
úrræðis að bregða upp svipmynd-
um, sem gefa hugmynd um hvað
gerst getur á norðurslóðum. Hem-
aðarlegu hliðina mun ég þó lítt
ræða, enda hér fjallað um hana
af öðmm.
Lítum fyrst á Jan Mayen-
svæðið og þá geysilegu víðáttu,
sem Norðmenn og Islendingar
sömdu um með tveimur samning-
um 1980 og 1981.
Hverfum síðan neðar á kortið
og skoðum Rockall-svæðið sem
einmitt er nú komið í brennidepil
vegna viðræðna ijögurra ríkja,
sem gera tilkall til svæðisins og
væntanlegra viðræðna þeirra. A
kortinu sést kröfugerð hvers og
eins og lengst í vestur er Reykja-
neshryggur, sem íslendingar
helga sér. Síðan koma hafsvæðin
við Grænland og enn vestar svo
efnahagslögsaga Kanada og land-
gmnn, þannig að skammt verður
þá í að nyrstu höf séu lokuð frá
Noregsströndum til Kanada, sem
einmitt er nú að styrkja sín hafs-
botnsréttindi, og væntanlega huga
Norðmenn að sínum rétti, og svo
frá Grænlandi og nokkuð suður í
höf.
Þessari mynd vildi ég hér
bregða upp fremur en fara mjög
langt út í umræður um hinar
ýmsu reglur hafréttarins, sem em
sem óðast að myndast. Ég valdi
sem sagt að ræða um pólitík og
hana ekki ómerkilega, þarf varla
að hafa um það mörg orð í þessum
hópi.
Frumraunin var Jan Mayen-
samningamir, sem við skulum
fyrst líta á. Litlu munaði að upp
úr syði, er þrír norskir valdamenn
komu hér með fríðu föruneyti
síðustu daga júnímánaðar 1979.
Þar voru á ferð ráðherramir Knut'
Friedenlund, Eivind Bolle og Jens
hafí vemlega þýðingu fyrir ísland,
og því sé rétt að nýta landgæði á
eynni í þágu veðurstofurekstrar,
en að öðm leyti óski íslenska ríkis-
stjómin að „áskilja íslenskum
ríkisborgurum jafnrétti við borg-
ara hvaða ríkis sem er að svo
miklu leyti sem til greina komi að
hagnýta þau vegna annarra hags-
muna“.
Þennan fyrirvara töldu íslend-
ingar fullnægjandi til að byggja á
kröfur sínar, enda engin mótmæli
eða athugasemdir við hann gerðar
á sinni tíð af norskri hálfu. Einnig
væri eðlilegt að hafa hliðsjón af
því, að Jan Mayen hefði um langt
skeið allt eins verið íslensk eins
og norsk, þótt Norðmenn innlim-
uðu eyjuna í ríki sitt með konung-
legri tilskipun 1929.
Eins og áður getur leystu Norð-
menn og íslendingar deilumál sín
með tveim merkum samningum,
þar sem sanngimissjónarmiða var
gætt og m.a. leitað aðstoðar sátta-
óskertri 200 mflna efnahagslög-
sögu til norðurs í átt að Jan Mayen
og byggðist það auðvitað á sann-
gimissjónarmiðum og þeim sögu-
lega rétti sem um var deilt.
Rétt er hér að víkja stuttlega
að þeim ágreiningsefnum, sem ris-
ið hafa á milli Dana og Grænlend-
inga annars vegar og Norðmanna
og íslendinga hins vegar, um mörk
efnahagslögsögunnar milli austur-
strandar Grænlands og Jan
Mayen. íslendingar og Norðmenn
byggðu samning sinn á því, að
miðlínan skyldi þar gilda eins og
er meginregla Hafréttarsáttmál-
ans, sem Islendingar hafa t.d.
hvarvetna virt. Hins vegar hafa
Danir og Grænlendingar bent á,
að óskert 200 mflna efnahagslög-
saga ætti að vera frá Grænlands-
ströndum í átt að Jan Mayen alveg
eins og frá íslandsströndum til
norðurs. Þau rök tel ég raunar
bæði haldlaus og ósanngjöm með