Morgunblaðið - 05.12.1987, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1987
4
Axel Ketilsson og Ólðf Björnsdóttir i brúðkaupsferðalagi erlendis.
Axel fyrir framan fyrstu verslun sina & ísafirði. — í kerru, sem er
fest við iyólið, eru tvö elstu börn hans.
Athafnamaður
á öndverðri öld
Aldarminning Axels Ketilssonar kaupmanns
eftir Asgeir Asgeirsson
I
Á fyrsta áratug þessarar aldar
urðu mikil umskipti í íslensku efna-
hagslífí. Vélvæðing i sjávarútvegi
olli stórfelldum breytingum á at-
vinnuháttum og búsetu manna;
tækniframfarir og aukið innlent
Qármagn gerðu mönnum kleift að
reka útgerð, fiskútflutning og inn-
flutningsverslun milliliðalaust frá
íslandi. Athafnamenn, sem áður
þurftu að hafa aðsetur í Danmörku
og á Bretlandseyjum, gátu nú fyrir
tilverknað ritsímans flust heim og
sett upp höfuðstöðvar í Reykjavík,
á ísafirði, Seyðisfirði eða Akureyri
— svo helstu staðir séu nefndir.
Jafnframt opnuðust fleiri og betri
tækifæri til atvinnureksturs á ís-
landi. Hingað sóttu ungir Danir og
Norðmenn, fylgdu verslunarleiðun-
um norður f höf — sumir sem höfðu
dýrmæta verslunarmenntun; aðrir
sem trúðu á mátt sinn og megin —
breskir fjáraflamenn og danskir
stórgrosserar með stór-danska
drauma í farteski. Og loks ævin-
týramenn af ýmsu þjóðemi. í þessu
nýja og óvænta gósenlandi norður
á hjara veraldar var einnig rúm
fyrir innlenda menn. Nú gafst f
fyrsta skipti f íslandssögunni —
liggur við að megi segja — ungum
íslendingum með lágmarksmennt-
un og kunnáttu að vopni, brynjuð-
iim dugnaði, iqarki og þor, tsékifæri
til að komast til álna, jafnvel auðs,
sem sjálfstæðir atvinnurekendur í
útgerð og verslun. Tækifærin voru
mýmörg. Margir voru kallaðir. Ein-
ungis fáir útvaldir komust klakk-
laust að heita gegnum öldusjó
íslenskrar athafnamennsku næstu
áratugi. Einn þeirra var Axel Ketils-
son, kaupmaðiur og útgerðarmaður,
en í dag eru hundrað ár liðin frá
fæðingu hans. í tilefni þess verður
nú um stund staldrað við œviferil
hans sem á margan hátt má leljast
dæmigerður fyrir íslenskan at-
hafnamann á fyrri hluta þessarar
aldar.
II
Axel Ketilsson fæddist fyrir rétt-
um hundrað árum vestur á ísafirði,
5. des. 1887, sonur þjónanna Ketils
Magnússonar og Helgu Guðrúnar
Bjamadóttur. Ketill, faðir Axels,
var skósmiður. Hann taldist til
þeirrar kynslóðar sem gat fundið
sér bjargræðisveg í þéttbýli við að
þjónusta blómstrandi þilskipaútveg
á ofanverðri 19. öld. Ketill var
Sunnlendingur, fæddur að Lauga-
bakka í ölfusi. Sem ungur vermað-
ur á Eyrarbakka kynntist hann
mikilvægi skósmíða og ekki síður
skóviðgerða f sjávarplássum en þá
voru nýmóðins vatnsheld skóstfgvél
tekin að ryðja sér til rúms meðal
íslenskra sjósóknara f stað hinna
hefðbundnu bróka. Ketill komst til
náms í skósmíðum þjá brottfluttum
Akureyringi, Bimi Kristjánssyni
skósmið f Reykjavík, sem síðar varð
kunnari sem kaupmaður og banka-
stjóri; alþingismaður og ráðherra.
Þar lærði hann einmitt smíðar og
viðhald vatnsheldra skóstígvéla.
Leið Ketils lá síðan til ísafjarðar:
skútuútgerðarbæjarins þar sem
hægt var að koma þessari þekkingu
f gott verð áður enn gúmmístígvélin
héldu innreið sína. Þar kvæntist
Ketill og stofnaði sína eigin fjöl-
skyldu.
III
Axel Ketilsson átti þannig sam-
merkt með ýmsum öðrum athafna-
mönnum þessarar aldar að alast
upp í þéttbýli. Framasaga Ketils
Magnússonar var framasaga
sveitadrengs sem flyst á mölina og
fer að stunda handverk. Axel Ket-
ilsson var hinsvegar bam þéttbýlis-
ins. Landið togaði ekki í hann.
Heldur hafið; þeir möguleikar er
það bjó yfir og verslunartengslin
við fjarlæg lönd er kvísluðust um
það. ísafjörður í upphafi þessarar
aldar var einn af þeim stöðum þar
sem „nýtt ísland" var í uppvexti:
borgaralegt samfélag þar sem önn-
ur verkaskipting og önnur viðmiðun
ríktu en í hinu hefðbundna sveita-
samfélagi. Þetta var samfélag í
deiglu. Vélvæðing var að ryðja sér
til rúms. Fjöldi tækifæra birtust á
sjóndeildarhringnum. Ekki var
nema von þótt ungir menn eins og
Axel Ketilsson sæju framtfðina í
hyllingum.
Uppeldi og fyrstu starfsár Axels
Ketilssonar einkenndust þó fremur
af 19. aldar hefð en 20. aldar nýj-
ungum. Að loknu lágmarks bama-
skólanámi, eins og ísfirskk börn
þeirrar tíðar nutu, hóf hann iðnnám
hjá föður sínum. 3. febrúar 1903
fékk Axel sveinsbréf f skósmíðum,
15 ára gamall, var sveinsstykkið
reimaðir karlmannaskór. Ekki var
dvölin við leistann þó löng. Strax
það vor var Axel fyrir atbeina móð-
ur sinnar tekinn í læri af Jóni
Laxdal, faktor hinnar grónu versl-
unar Leonh. Tang á ísafirði. Axel
var í sex ár hjá Laxdal í Tangsversl-
un eða „Hæðstakaupstaö“ eins og
hún var iðulega nefnd. Þar kynntist
hann öllum almennum verslunar-
störfum. Sérstaklega öðlaðist hann
þekkingu og reynslu f sölu á fatn-
aði og vefnaðarvöm. Þekkingin sem
hann öðlaðist hjá Tang var haldgóð
en á vis8an hátt tilheyrði hún versl-
unarlagi sem var að renna sitt
skeið. Tangsverslun var stór og
deildaskipt; þar var allskyns vöfu-
flokkum sinnt: matvöru, álnavöru
og útgerðarvömm. Og eins og flest-
ar aðrar verslanir þess tfma flutti
hún allflestar vömr inn f gegnum
danska milliliði. En einmitt á þeim
ámm er Axel Ketilsson var f læri
hjá Laxdal vom mikil umskipti að
verða í íslenskum verslunarháttum.
Heildverslun eða „stórsala" eins og
hún nefndist þá var að flytjast inn
f landið, auk þess sem milliliðalaus
innflutningur færðist f auka. Jafn-
framt hafði bresk verslun eflst til
áhrifa og beinn innflutningur frá
Bretlandi og Þýskalandi aukist til
muna. Loks fór f vöxt að sérverslan-
ir af ýmsum toga væm settar á
stofn í stærstu byggðarlögum: fata-
verslanir, skóverslanir, húsgagna-
verslanir o.s.frv. Þessir nýju
straumar hafa ekki farið framhjá
hinum unga verslunarþjóni. Eins
og til að undirbúa sig undir framtíð-
ina hóf Axel Ketilsson sjálfsnám í
ensku f frístundum. Enskukunnátta
hafði einnig beina hagræna þýðingu
á ísafírði í upphafi aldar. Breskir
togarar vom þar tfðir gestir, til að
sækja vistir og ýmsa þjónustu.
Kunnátta f tungu Engilsaxa kom
sér vel f viðskiptum við togara-
menn. Er Axel Ketilsson var laus
úr vistinni hjá Tang árið 1909 lagði
hann einmitt fyrir sig þjónustu við
breska togara. Var sá háttur hafður
á að Ingibjörg systir Axels stóð út
á Norðurtanga er togara varð vart
til að hlusta eftir eimflauti er gaf
til kynna að þeir æsktu þjónustu
úr landi. Axel hefur haft nokkum
hagnað og reynslu af viðskiptum
sínum við togaramenn. Auk þess
hefur hann aflað sér nokkurrar
þekkingar af bresku viðskiptalífi.
IV
í ársbyijun 1912 afræður Axel,
þá nýorðinn 24 ára, að reyna fyrir
sér í sjálfstæðum verslunarrekstri.
Ætlan hans var að setja á stofn
sérverslun með fatnað og álnavöm
á ísafirði. Axel setti sig þó ekki í
samband við agenta eða hérlenda
heildsala, heldur afréð að ráðst
sjálfur í verslunarvíking — kaupa
vömr til verslunarinnar og flytja
heim. Förinni var þó ekki heitið til
Danmerkur; það var tákn hinna
nýju tíma í utanríkisverslun íslend-
inga, að hann stefndi til Bretaveldis.
Þessi fyrsta verslunarferð Axels
var bæði söguleg og auk þess dæmi-
gerð fyrir síðari ferðir. I janúarlok
hélt hann frá ísafirði með Thym
en ferðaðist síðan með breskum
botnvörpungi frá Reykjavík til Hull.
Þaðan lá leiðin til háborgar vefn-
aðariðnaðar í heiminum: Manchest-
er, þar sem Axel hefur efalítið
komist að hagstæðum kaupum. í
Manchester dvaldi Axel ( sex daga
en hélt þá frá Grimsby til Hamborg-
ar með skipinu Elbu. Þennan
febrúarmánuð 1912 vom fádæma
frosthörkur á Norðursjávarsvæðinu
og komst frostið í 23 gráður. Frá
Hamborg lá síðan leiðin til Kaup-
mannahafiiar. Þaðan hélt síðan
Axel með vömbirgðir sínar frá
Kaupmannahöfn með Ceresi 17.
febrúar 1912 áleiðis tii íslands.
Ekki komst Ceres á leiðarenda i
þetta sinn þvl skipiö strandaði við
Orkneyjar 22. febrúar. Skipið tók
niðri á sandrifi svo það varð fyrir
litlum skemmdum. Farþegar og
áhöfn vom aldrei I hættu og dvöld-
ust 1 skipinu rúman sólarhring eftir
strandið. Býsna illa gekk oð ná
skipinu út og fór svo að farþegar
héldu til Leith og fóm til tslands
með Sterling. Axel Ketilsson beið
hinsvegar eftir að farmur sá er
náðist óskemmdur kæmi til Leith.
Farmur náðist að kalla óskemmdur
úr strandinu en það sem skemmdist
af vömm Axels Ketilssonar fékk
hann bætt hjá tryggingarfélagi og
gat gert jafnvel hagstæðari innkaup
í Manchester en áður, enda var
hann þar nú öllum hnútum kunnug-
ur. Kom hann síðan til Reykjavíkur
19. mars með Botníu ásamt vömn-
um, en til ísafjarðar var hann ekki
kominn fyrr en 28. mars.
Engu að síður náði Axel Ketils-
son að opna sína nýju sérverslun
með vefnaðarvöm og fatnað þann
1. apríl 1912 f Hafnarstræti 1.
Skilaboðin sem hann sendi verðandi
viðskiptavinum gáfu til kynna þá
viðskiptahætti er hann hugðist
ástunda.
„Með því að fara ^jálfur utan,
hefur mér tekist að komast að
svo góðum kaupum, að ég get
boðið viðskiptamönnum mínum
verð og vömr, sem standast alla
samkeppni, ættu menn þvl að líta
inn til mín þegar þeir þurfa eitt-
hvað til aið prýða eða skýla
líkamanum...“
Ýmsum þótti óhófleg bjartsýni
felast f þvl að ætla að reka sérversl-
un með vefnaðarvöm og fatnað á
ísafirði fyrir 75 ámm; .etja kappi
við vefnaðarvömdeildir stórversl-
ana eins og Edinborg og Tang, að
ógleymdri Ásgeirsverslun auk
smærri búða eins og Braunsverslun
og verslun Guðríðar Ámadóttur.
\
Það fór þó svo að það vom þessar
verslanir sem þurftu að etja kappi
við Verslun Axels Ketilssonar sem
bauð upp á mikið úrval (200 al-
klæðnaðir vom auglýstir 1914) og
lágt verð. Hvað hið síðartalda
áhrærir tókst Axel að halda vöm-
verði lágu með því að halda
uppteknum hœtti: ferðast sjálfur til
útlanda og kaupa inn allar vömr,
og með þvl að leggja sem minnst
á vömna en se\ja þeim mun meira
af henni fyrir vikið. Enda hafði
Axel ungur skrifað hjá sér eins og
til minnis: „Góði ágóðinn kemur af
Htilli álagningu en mikilli umsetn-
ing.“ Þetta einfalda hagfræðiboðorð
skilaði Axel Ketilssyni vel áleiðis
fyrstu kaupmannsárin á fsafirði.
Honum vegnaði vel I samkeppni við
stórverslanimar enda gat hann ein-
beitt sér að færri vöruflokkum en
þær. Urðu útsölur æ algengari hjá
samkeppnisverslunum Axels á fyrr-
astríðsámm, en aldrei hélt Axel
útsölu. Þá gat hann sinnt nýju og
duttlungafullu afli I íslensku
þjóðlífi: fatatlskunni, sem nú tók
stöðugum stakkaskiptum. Konur
spömðu sér af kaupi fyrir fiski-
þvott til að geta keypt sér kápu I
Axelsbúð, en framleiðendum I
Manchester þótti með ólíkindum
hvað Axel gat selt margar kápur I
þessu litla fískiþorpi. Má þess geta
að árið 1915 flutt Axel Ketilsson
inn 732 regnkápur. í Axelsbúð
mátti á fyrstu ámm ófriðarins mikla
fá karlmannsföt fyrir aðeins 14.75.
Þá var mikil sala I fermingarfötum
sem kostuðu ekki r.err.a 15 krónur.
Það þótti á sinni tlð fréttnæmt á
ísafirði er skipshöfn á þýskum tog-
ara þótti fatnaður svo ódýr I
Axelsbúð að hún keypti á einum
degi fyrir kr. 627.26,-. Verslunar-
reksturinn veitti Axel Ketilssyni
bæði ágóða og inetorð. Skósmiðs-
sonurinn og búðarsveinninn komst
I raðir mektarmanna á ísafirði.
Árið 1916 var hann kjörinn I bæjar-
stjóm; fyllti þar svonefndan „fóg-
etaflokk" er fylgdi Magnúsi
Torfasyni að málum. Ekki lét Axel
mikið að sér kveða I stormasömu
stjómmálalffi ísafjarðar á þessum
árum. Tæki hann til máls á karp-
fundum, sem var sjaldgæft, var
yfírleitt til þess tekið hvað hann
talaði stutt.
Vísast hefði Axel Ketilsson getað
látið sér nægja að reka fataverslun
sína með dtjúgum hagnaði um
langa hríð. En þótt Axeli vegnaði
vel I kaupmennsku hafði hugur
hans löngum staðið til athafna á
sviði útgerðar. Á veltiárum fyrri
heimsstyijaldar var líka vel skiljan-
legt að ungir og bjartsýnir athafna-
menn hafi viljað spreyta sig á
útgerð. Þar var hagnaðarvonin
mest en þar var fallvaltleikinn líka
hvað mestur.
V
Ekki er með öllu ljóst hvenær
Axel Ketilsson hóf að velta fé slnu
I útgerðarrekstur. Sennilega hefur
það verið árið 1915. Eignaðist Axel
hlut I tveimur vélbátum allstórum
á þeirra tlma mælikvarða: helmlng
I Gylfa en þijáfjórðuhluta I Sverri.
Bátar þessir vom sendir I „útilegu"
til Sandgerðis á vetrarvertfð, eins
og þá var títt með Ísaíjarðarbáta.