Morgunblaðið - 05.12.1987, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 5. DESEMBER 1987
29
Á öðrum vertíðum gengu þeir frá
ísafirði. Árið 1916 réðst Axel í
byggingu íshúss ásamt Helga bróð-
ur sínum og Magnúsi Thorberg.
Var Helgi frumkvöðull íshúsbygg-
ingarinnar en hann hafði kynnst
frystitækni og íshúsrekstri og mikil-
vægi hans alla leið suður í Arg-
entínu er hann var farmaður á yngri
árum. Ishúsið nefndu þeir félagar
Glámu. Var það aðallega nýtt til
beitufrystingar fyrir bátaútveginn.
Helst var síld fryst til beitu. En nú
var síldin ekki einvörðungu veidd
vegna þorskveiðanna, ein og sér var
síldveiði orðin mesti gróðavegur á
íslandi. Á 19. öld er síldarbeita var
að ryðja sér rúms var það hald
manna að síldin væri hin mesta
tálbeita. Þetta reyndist bábilja. En
e.t.v. mætti segja að á fyrrastríðsár-
unum hafi síldin reynst íslenskum
athafnamönnum tálbeita. Á
stríðsárunum stórgræddu síldarút-
vegsmenn en er 'erðfall varð eftir
stríð sátu margir eftir slyppir og
snauðir. Einn þessara manna var
Axel Ketilsson. í júlí 1916 hófu
Axel og Helgi að byggja síldarplan
„innan við Gróðrar-stöðina á Stek-
kjamesi". Stakkanesplan var það
almennt kallað. Þar lögðu fyrsta
árið upp þrír bátar; þegar mest var
á árunum 1918—1919 lögðu þar
upp fímm bátar. f fyrstu reyndist
síldarævintýrið Axeli mikill gróða-
vegur og umsvif jukust stórum á
Stakkanesi. Árið 1917 er aukið við
Stakkanesplanið og íveruhús byggð
fyrir starfsfólk. Síldveiðarnar höfðu
einnig áhrif á Axelsbúð. Jafnhliða
sumarslæðum og kjólum taka nú
að fást þar olíupils — svuntur og
ermar, færeyskar duggarapeysur,
íslenskir sjóvettlingar og sokkar.
Axel dressaði þannig upp kvenfólk-
ið á ísafirði bæði á síldarplaninu
og eins í strjálum frístundum. Eftir
árið 1917 minnka umsvif Axels
sjálfs í búðinni þó hann héldi upp-
teknum hætti og ferðaðist árlega
utan til vörukaupa á Englandi og
Þýskalandi. Hann fór meir og meir
að helga sig sjávárútvegi og
síldveiðum. Hagur hans stóð þá í
blóma. Samkvæmt „prívat“ efna-
hagsreikningi Axels átti hann eignir
er námu kr. 184.704.56 umfram
skuldir 1. janúar 1918. Þó ber þess
að gæta að stærsti eignaliðurinn
var 224.620 krónur í salti og tunn-
um. Niðurstöðutölumar voru
474.270.18,-. Axel Ketilsson stóð
nú í fremstu röð ísfírska útgerðar-
manna. Hann var formaður utgerð-
armannafélags ísfírðinga og
vélbátaábyrgðarfélags ísfirðinga.
En nú tók að halla undan fæti.
Árið 1918 varð aflabrestur. Árið
1919 aflaðist vel en í október það
ár varð skyndilegt verðfall á sfldar-
afurðum eftir að hámarksverði
hafði verið náð. Allt árið 1920 var
síld í lágu verði og framboð langtum
meira en eftirspurn. Axel Ketilsson
lét ekki deigan síga þessi ár, hélt
ótrauður áfram sínum útveg, tók á
leigu söltunarplan á Þaralátursfírði
á Ströndum til viðbótar við Stakka-
nesstöðina. Von útgerðarmanna um
að markaðurinn tæki við sér varð
að engu. Samdrátturinn snerist upp
í kreppu. Eins og margir aðrir
hætti Axel Ketilsson rekstri í krepp-
unni sem reið yfir íslenskan sjávar-
útveg árið 1921. Þessi kreppa sem
fylgdi í kjölfar fyrri heimsstyijaldar
virðist á margan hátt hafa haft
meiri og afdrifaríkari áhrif á hag
atvinnuvega og alþýðu en nafn-
kunnari kreppa fjórða áratugarins.
En áhrif þessa samdráttarskeiðs
eru lítt könnuð af fræðimönnum.
Eins og margir aðrir afsalaði Axel
Ketilsson aðallánardrottni sínum,
Landsbanka íslands, öllum veðsett-
um eigum sínum á haustdögum
1922. Þótt þær dygðu engan veginn
fyrir skuldum fór bankinn ekki fram
á að bú Axels yrði tekið til gjald-
þrotaskipta. Þetta fyrirkomulag var
algengt á þessum árum. Og margir
athafnamenn stunduðu rekstur all-
an þriðja áratuginn sem hálfgerðir
leiguliðar Landsbanka og íslands-
banka uns þeim tókst að endur-
heimta eignir sínar. Haustið 1923
fór þó svo að Axel Ketilsson fram-
seldi bú sitt til þrotaskipta, aðallega
til að fá ljósa skuldastöðu sína við
Landsbankann. Var þó ekki þar
með öllu séð fyrir endann á síldar-
raunum hans. Og ekki gerði þessi
reynsla Axel algerlega frábitinn
sjávarútveg.
VI
Axel Ketilsson stóð nú nærri í
sömu sporum í ársbyijun 1923 og
í ársbyijun 1912, nema að þá átti
hann uppsafnaðan sjóð en nú upp-
safnaðar skuldir. Ekki var honum
þó að skapi að leggja árar ýbát.
Árið 1919 hafði hann kvænst Ólöfu
Bjömsdóttur, Guðmundssonar
kaupmanns á ísafírði, þau áttu þeg-
ar tvö böm og það þriðja var
væntanlegt. Og enn var Áxel á
besta aldri, einungis 35 ára. Hann
brá því á það ráð að hefja taflið
að nýju, halda erlendis, kaupa föt
og vefnaðarvöm og hefja á ný versl-
un. Ekki gat hann þó rekið verslun
fyrir eigin reikning með góðu móti,
þótt ekki væri hann tæknilega séð
orðinn þrotamaður er hér var kom-
ið sögu. Axel kom því að máli við
frænku sína, Soffíu Jóhannesdótt-
ur, (þau vom systrabörn) sem hafði
um nokkurt skeið rekið litla versl-
un, aðallega með ýmsa hluti er
tilheyrðu búningi kvenna. Varð það
að samkomulagi með þeim, að Axel
Ketilsson yrði helmingseigandi að
verslun Soffíu Jóhannsdóttur. Axel
heldur síðan utan til Bretlands og
Þýskalands til innkaupa. Ekki átti
Axel neitt fé handbært en fyrir
sérkennilega tilviljun átti hann veð-
setjanlega eign. Veturinn 1918—19
lá Axel þungt haldinn af spænsku
veikinni og var vart hugað líf. Óli,
bróðir hans, var þá við nám í guð-
fræðideild háskólans. Til að Óli
nyti áframhaldandi stuðnings í
námi þótt Axel félli frá framseldi
Axel bróður sínum netaskúr sinn á
Isafírði. Nú var hægt að grípa til
þessarar eignar þótt ekki væri hún
merkileg. Vefnaðarrisarnir Rylands
í Manchester mátu skúrinn á 50.000
kr., hafa væntanlega fyrri viðskipti
við Axel ráðið miklu um það rausn-
arlega mat. Hin nýja verslun Soffíu
Jóhannesdóttur hóf einnig rekstur
í skúmum góða, óx þar og dafnaði
næstu árin. Alltaf var hún köluð
Soffíubúð í daglegu tali og árið
1925 var hinn formlegi titill aflagð-
ur í blaðaauglýsingum.
Efnaleg viðreisn Axels Ketilsson-
ar fór ekki framhjá ráðamönnum
Landsbankans á ísafirði. Fóru þeir
að huga að innheimtu löngu afskrif-
aðra skulda Axels við bankann.
Haustið 1924 höfðaði bankinn mál
gegn Axel til lúkningar 200.000
króna víxilskuld frá 1920. Varð af
þessu frægt fordæmismál er fór
fyrir Hæstarétt. Dæmdi undirréttur
að þótt 'Landsbankinn hefði ekki
lýst þessari víxilskuld sem kröfu í
þrotabú Axels og þótt hann hefði
talið hana meðal skulda búsins, þá
ætti bankinn ófymda kröftrá Axel
sjálfan. Þessa niðurstöðu staðfesti
síðan Hæstiréttur árið eftir. Náði
Axel samningum við Landsbankann
og lauk greiðslu skuldarinnár árið
1931. Hafði hann þá goldið síldinni
torfalögin.
VII
Árið 1928 urðu enn kaflaskipti
í lífi Axel Ketilssonar. Þá tekur
hann sig og fjölskyldu sína upp, og
flyst búferlum til Reykjavíkur og
hefur þar verslunarrekstur. Tildrög
þess að Axel yfirgaf heimabæ sinn
em ókunn. Geta má sér til að með-
rekstur með frænku hans, þótt
sambúð þeirra hafi veri góð, hafi
ekki svalað athafnaþrá hans. Dreg-
ið hafði úr vexti og viðgangi Isa-
Qarðar: vaxtarmöguleikar
verslunarreksturs eins og Axel
hugðist stunda voru allir í höfuð-
borginni er nú bar ægishjálm yfír
aðra staði. Loks má leiða að því
getum að Axel hafði ekki hugnast
jafn vel verslunarrekstur á ísafirði
og fyrmm eftir vonbrigði gjald-
þrotsins. Er Axel kom til Reykjavík-
ur var Jón Þorláksson að ljúka við
smíði stórhýsis á mótum Austur-
stræti og Pósthússtrætis gegn
stórhýsi Nathan & Olsen. Þar fékk
Axel 'leigt húsnæði fyrir verslun
sína. Var leigan 1.000 krónur á
mánuði. Jafnframt tryggði hann sér
forkaupsrétt að húseigninni. Hóf
nú Soffíubúð rekstur í Reykjavík,
í Austurstræti 14, í hjarta borgar-
innar, en Soffía Jóhannesdóttir hélt
áfram að reka verslunina á ísafírði.
Er Axel hafði losað sig úr skuldum
við bankann var fyrirtækinu skipti
upp: Reykjavíkurbúðin var færð á
nafn Ólafar, konu Axels, en Soffía
hélt versluninni á fsafírði. Er Axel
mátti á ný reka fyrirtæki fyrir eig-
in reikning árið 1934 var nafnið
Soffíubúð orðið það rótgróið versl-
unarömefni í bænum að ekki þótti
tilhlýðilegt að breyta nafninu.
Soffíubúð í Reykjavík var þó alltaf
verslun Axels Ketilssonar undir
dulnefni, formsins vegna.
Hið fyrra lán Axels í verslunar-
rekstri lék á ný við hann í Reykjavík
þótt samkeppnin væri harðari. Árið
1934 keypti hann einbýlishús Her-
manns Jónassonar við Laufásveg.
Þremur ámm síðar, í miðri heims-
kreppu, réðst hann í að kaupa
Austurstræti 14. Þar með hafði
Soffíubúð eignast varanlegt hús-
Sjá næstu síðu.
Listmálarinn Tryggvi Ólafsson, Thor Vilhjálmsson rithöfundur og Halldór B.
Runólfsson listfræðingur árita bókina Tryggvi Ólafsson hjá Bókaverslun Sig-
fúsar Eymundssonar, Austurstræti 16, kl. 11:00-13:00 og í Pennanum,
Austurstræti 10, kl. 14:00-16:00 í dag, laugardag (5. desember).
BÓK! NÝTT LISTAVERK!
N
ú bætist sjöunda verkið við bókaflokkinn
íslensk myndlist. Bókin fjallar um Tryggva
Ólafsson listmálara. Thor Vilhjálmsson rekur
saman líf hans og list með þeirri orðkynngi
sem honum er lagin og Halldór B. Runólfsson
skilgreinir listferil Tryggva.
T
ryggvi Ólafsson er úr hópi þekktustu, núlif-
andi myndlistarmanna íslenskra. í myndum
hans speglast lífsreynsla og skoðanir íslend-
ingsins sem dvalist hefur langdvölum erlendis
og orðið fyrir þroskandi áhrifum utan úr hin-
um stóra heimi.
I
bókinni eru litprentanir 46 málverka eftir
Tryggva auk teikninga, klippimynda og fjöl-
margra ljósmynda úr lífi hans og starl'i. Bókin
um Tryggva Ólafsson er sannkallaður hvalreki
á fjörur listunncnda enda ættu þeir að bæta
henni sem fyrst við bókasafnið.
Rac Eir Jóhi Jóha Ásgrímur ]0'
í Sr Sm Brií Mu Geir ínnsson ~