Morgunblaðið - 29.10.1988, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 29. OKTÓBER 1988
„Vor list hún skaJ
Pltrgi Otgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoðarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúarritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, BjörnJóhannsson, ÁrniJörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst IngiJónsson.
Auglýsingastjóri BaldvinJónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, eími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Askriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 70 kr. eintakið.
Tuttugn ára starf
Norræna hússins
Norræna húsið í Reykjavík
hefur sannarlega risið
undir nafni. Það hefur verið
miðstöð norrænnar menningar
á Islandi í tuttugu ár.
Sjálft er Norræna húsið fag-
ur vitnisburður um fínnska
byggingarlist, þar sem það
stendur í Vatnsmýrinni, i
næsta nágrenni höfuðstöðva
íslenzkrar menningar og sögu:
Háskóla íslands, Stofnunar
Arna Magnússonar, Þjóðar-
bókhlöðunnar, Þjóðminja-
safnsins og Listasafns Islands.
Mestu varðar þó það starf,
sem stundað hefur verið í
Norræna húsinu; þau menn-
ingarlegu markmið, sem það
þjónar. Það hefur verið og er
farvegur fyrir hvers konar
norræna menningarstrauma.
Arið um kring efnir það til
tónleika, sýninga, fyrirlestra,
upplestra og alls kyns menn-
ingarviðburða, auk þess sem
það býr að vönduðu samnor-
rænu bókasafni. Á það má
minna að það var fyrsti for-
stjóri Norræna hússins, ásamt
Valdimir Ashkenazy, sem átti
frumkvæðið að fyrstu Lista-
hátíð í Reykjavík. Og núver-
andi forstjóri hússins átti stór-
an þátt í hugmynd og fram-
kvæmd bókmenntahátíða
1985 og 1987. Norræna húsið
er í raun ómissandi hlekkur í
menningarlífi landsmanna.
Sú hlið á starfsemi Norræna
hússins, sem snýr út á við,
skiptir ekki síður máli fyrir
íslenzka menningu og sam-
skiptin við bræðraþjóðir okkar.
Norræna húsið hefur átt við-
amikinn þátt í því að kynna
íslenzka menningu, íslenzka
list og íslenzka listamenn á
hinum Norðurlöndunum. Það
kynningarstarf hefur borið
rflculegan ávöxt.
Norræna húsið hefur jafn-
framt, ekki sízt í seinni tíð,
staðið fyrir alþjóðlegri Iist-
kynningu og alþjóðlegum
menningarviðburðum, þar sem
ýmis heimsþekkt ljóðskáld, rit-
höfundar og aðrir listamenn
hafa komið fram. Þessi starfs-
þáttur er mjög mikilvægur.
Norræn list og norræn menn-
ing er hluti heimsmenningar,
í senn gefandi og þiggjandi,
en ekki einangrað fyrirbæri.
Efniviðurinn í þá brú sátta og
samhugar, sem vonandi verður
einhvem tíma traustlega
byggð yfír heimshöfín, milli
kynþátta og þjóða, verður ekki
sízt sóttur til sameiginlegrar
þekkingar og menningar
mannkynsins. Og listin er full-
komnasta tjáningar- og sam-
skiptaform, sem þjóðir heims
eiga sameiginlega — og vísar
veg að þessu leyti.
Því má hinsvegar aldrei
gleyma að heimsmenning sam-
anstendur af mörgum gamal-
grónum þáttum, sem felast í
sérstæðri þjóðmenningu hverr-
ar þjóðar, íslenzkri þjóðmenn-
ingu, finnskri, þýzkri,
kínverskri o.s.frv. Það er heil-
ög skylda hverrar þjóðar að
varðveita og þróa þjóðmenn-
ingu sína, tungu og menning-
ararfleifð; það sem gerir þjóð
að þjóð. Það er og mjög mikil-
vægt, að þjóðir sem eiga ná-
skyldar menningarhefðir, eins
og Norðurlandaþjóðimar,
styrki menningarlega stöðu
sína með góðu samstarfí eins
og því, sem Norrænu húsin
standa fyrir. Og reynslan hefur
fært okkur sanninn um, að það
var vel ráðið þegar ákvörðunin
var tekin um byggingu og
starfsemi Norræna hússins í
Vatnsmýrinni.
í tilefni af tuttugu ára starfi
Norræna hússins í Reykjavík
verður efnt til sérstakrar há-
tíðardagskrár í dag, laugar-
dag. Hún hefst með ávarpi
KnutS Ödegaards, forstjóra
þess. Dansk-íslenzki listamað-
urinn Erling Blöndal Bengts-
son leikur einleiksverk á selló
eftir Bach. Hukon Randal fylk-
isstjóri, formaður stjómar
Norræna hússins, ávarpar
gesti. Norskur óbóleikari,
Brynjar Hoff, leikur. Gylfí Þ.
Gíslason, prófessor, flytur há-
tíðarræðu. Hamrahlíðarkórinn
frumflytur, undir stjóm Þor-
gerðar Ingólfsdóttur, tvö verk
eftir íslenzk tónskáld, Atla
Heimi Sveinsson og Þorkel
Sigurbjömsson. Öll er þessi
glæsilega og forvitnilega hát-
íðardagskrá, sem er öllum op-
in, í góðu samræmi við hefðir
og tilgang Norræna hússins.
I tilefni tuttugu ára starfs-
afmælis Norræna hússins í
Reykjavík er ástæða til að
þakka forsjármönnum þess og
starfsiiði, fyrr og síðar, gott
og' árangursríkt starf. Morg-
unblaðið ámar Norræna hús-
inu — og hvers konar norrænu
samstarfí — giftu og gengis
um langa framtíð.
eftir Guðmund
Emilsson
Ef litið er um öxl er ljóst að fram
farir hafa orðið á sviði menningar-
mála hérlendis á áratug. Það er
óþarft að tíunda þær hér, við skynj-
um að okkur hefur miðað fram á
við. Afturför væri óeðlileg. En jafn-
framt vitum við mæta vel, að fylgj-
ast þarf með listum og listamönn-
um og veita þeim stuðning í
hvívetna, ekki af og til heldur
sífellt, því án öflugra lista- og
menningarstarfa er nútímaþjóð
varla annað en hlekkur í alþjóðlegu
neyslukerfí. Umræða um menning-
armál er nauðsynleg, hún heldur
okkur við efnið.
Á undanfömum árum hefír und-
irritaður á stundum hyllst til þess
að tjá sig opinberlega um menning-
arlíf okkar. Þetta er í raun van-
þakklát iðja, því jafnvel þótt mönn-
um gangi gott eitt til getur alltaf
einhver beint eða óbeint orðið fyrir
barðinu á gagnrýnum skrifum,
jafnvel skrifum sem í eðli sínu eru
jákvæð og ætlað að styrkja fremur
en hitt. En fram hjá þessari tvíegg
verður ekki komist. Fæst orð hafa
minnsta ábyrgð, en orð eru jafn-
framt til alls fyrst.
Til alls fyrst! Hin nýja stofnun
Sigurðar Nordal efndi til málþings
á dögunum um framtíð íslenskrar
menningar. Það var þarft verk og
leiddi hugann að rótum mennta
okkar og að komandi tíð. Undirrit-
uðum var boðið að ávarpa þingið
frá sjónarhomi þess sem hrærist í
dægurmálum tónlistarlífsins, og
impra á því sem þar mætti betur
fara í innra starfí og ytri aðbún-
aði. Málþingið varð undirrituðum
tilefni frekari hugleiðinga um vog-
arskálar menningarlífsins.
Fyrirbæri og fílósófía
Fyrirbæri stríða mönnum. ís-
lensk menning er fyrirbæri. Hún
laðar menn til umhugsunar um sig
enda tvinnuð úr ýmsum kitlandi
og sérkennandi þáttum. Við getum
„fílósóferað" um þá, sem kannski
jafngildir því að gera ekki neitt,
því samkvæmt skilgreiningu
franska heimspekingsins Paul Val-
éry em hugleiðingar ónauðsynleg-
ar, við getum þraukað hugsunar-
laust lílct og við getum tórt án lista.
Umræða og menning eiga þetta
sameiginlegt.
Halldór Laxnes reit í Morgun-
blaðið 23. janúar 1925 og hafði þá
sömu hugsun á prjónunum: „List
er meir eða miður óhagnýtt starf
hverjum einstakling er þar á köllum
að rækja, og svo er um hvað annað
sem fjöldanum er unnið til andlegra
hagsmuna." En skáldið bætir við
athugasemd sem er hvort tveggja
í senn hvati að og málsbót í um-
fjöllun hans, Valéiys og minni spá-
manna, um menningarmál: „ ... á
bölvegum er hver sú þjóð sem eigi
metur yfír annað fram starfsemi
sinna andlegu höfðingja, eða lætur
undir höfuð leggjast að gera þeim
líft, og væri sanngjamt að sú þjóð
liði undir lok í skepnuskap." Með
þessi orð að leiðarljósi er þess nú
freistað að leggja orð í belg hversu
haldlaus sem þau kunna að reynast.
Metnaður menningarþjóðar
Skáldið talar um andlega höfð-
ingja og skepnuskap, höfðingja sem
með list sinni auðvelda mönnum
að skilja sjálfa sig, samfélagið, og
jafnvel breyta því þótt síðar verði,
list sem býr yfír galdri sem er og
verður óskiljanlegur og óaðskiljan-
legur hluti hennar, og skepnuskap
sem ekkert skilur og ekkert metur
nema það svali lægstu hvötum og
hversdagsþorsta.
Er þetta svona einfalt? Eru and-
stæðumar í mannfélaginu svona
skarpar? Ef til vill í sinni alvar-
legstu mynd, og margan grunar,
að innlendur „skepnuskapur" sé í
sókn fremur en hitt og „andlegir
höfðingjar" á nokkru undanhaldi.
Við getum einnig snúið dæminu
við, og sagt, að framþróun menn-
ingarmála hér á landi hafí ekki
orðið eins ör og efni stóðu til, eða
hægari en ytri aðstæður leyfðu.
Enn getum við mildað tóninn og
sagt, að „viðunandi" menningarlíf
sé óviðunandi; að allt annað en
„framúrskarandi" menningarlíf sé
ósamboðið metnaði menningar-
þjóðar.
Hér er ekki svigrúm til að ræða
í smáum atriðum fjölmargar hliðar
íslenskrar menningar og ómenn-
ingar. Hér verður látið nægja að
benda á örfá sérkenni, ekki síst þau
sem em til trafala, og þau skoðuð
frá sjónarhóli þess, sem reynir að
sækja lífsnauðsyn sína og andlegt
viðurværi í hringiðu listalífs lítillar
borgar. Það skal og tekið fram, að
undirritaður er síður en svo hafínn
fyrir þá gagnrýni sem fram kemur
á innra starfí listamanna. Greinar-
höfundur er allt eins að tala yfír
eigin hausamótum; allavega á köfl-
um...
Forgangnr og Qársjóðir
Samfélag okkar er smátt í snið-
um, dvergvaxið, það takmarkar
okkur á marga vegu og sérkennir
mjög. Auk þess erum við í viðjum
úthafs. Oflugt menningarlíf er
kostnaðarsamt, segja menn. Við
stöndum ekki undir þessu öllu, við
erum fámenn. Þýðir ekki að kvarta.
Þiggja menn ekki listamannalaun?
Er þeim ekki hampað af veikburða
þjóð?
Þegar málflutningur þessi heyr-
ist, og það er ósjaldan, er á móti
sagt, að eigi hafí Aþenuborg verið
fjölmenn þegar menning hennar
reis hæst né hafí íbúar hennar slig-
ast undan fjársjóðum; forgangsröð
málefna þeirra hafí einungis verið
önnur en okkar. Rök þessi, fram
sett til stuðnings kröfunni um enn
öflugra menningarlíf á íslandi á
tuttugustu öld, hafa dugað
skammt. Styrkur menningarafla
hefur ekki aukist í réttu hlutfalli
við klifur íslensku þjóðarinnar upp
alþjóðlega velmegunarstiga. Hann
hefur ekki aukist í takt vð velsæld
þjóðarinnar.
Steinhissa stjórnendur
Því verða framkvæmdastjórar
leikhúsa, hljómsveita, listasafna,
útgáfufyrirtæja og annarra menn-
ingarfyrirtækja, forviða þegar
embættismenn tilkynna eftir dúk
og disk, að þetta árið eða hitt hafi
verið sérstakt góðæri, stórkostlegt
aflaár. Hissa. Steinhissa. Af
hveiju? Því frá sjónarhomi þeirra
hafa öll góðæri íslands siglt hrað-
byr framhjá menningaröflum þess.
Frá sjónarhomi þeirra hafa öll fjár-
lög íslands verið „hallærisleg“ hvað
menningarfyrirtækin varðar.
Þrengingar, niðurskuður, óáran og
erfíðleikar hafa verið viðkvæði
hvers árs, hvers þings, á báða bóga,
til hægri og vinstri.
Erum við ef til vill að tala um
hugarfar fremur en fjármuni? Ef
svo er ætti ný menningarpólitík
fyrst og síðast að leggja áherslu á
að breyta því. Gemm tillögu. Ráð-
um mann til þess eins að upplýsa
stjómmálamenn, embættismenn og
reyndar þjóðina alla, um gildi
öflugs menningarlífs. Sönnum með
súluritum, töflureiknum og sneið-
myndum að menningarlíf sé þjóð-
hagslega hagkvæmt, að það skili
þjóðinni arði í krónum talið. Það
em því miður einu rökin sem sum-
ir skilja. Stofnum embætti umboðs-
manna menningarafla.
Sundurlyndir smákóngar
Fámenni íslands getur verið til
trafala á annan hátt. Einstaka
menn geta komist til slíkra valda
í menningarlífi þess, að enginn fái
rönd við reist. Sorgleg dæmi sanna
þetta. Við getum nefnt einsöngv-
ara, tónskáld, hljóðfæraleikara, rit-
höfunda og myndlistarmenn sem
hafa beinlínis hrökklast úr borg og
úr landi. Einstaklingar era gerðir
útlægir ef þeir láta illa að stjóm,
eða hafa aðrar skoðanir en for-
sprakkar hveiju sinni, eða hverfa
á braut í nauðvöm. Undirmál loga
dátt í listalífi okkar. Sundurlyndir
smákóngar bítast urh mola í stað
þess að snúa bökum saman. Er
þetta óhjákvæmilegt?
Eins geta tveir Ijölhæfir menn
og hámenntaðir sótt um sömu stöð-
una og einu stöðuna sem í boði
verður á viðkomandi sérsviði í heil-
an mannsaldur á þessu skeri fast
uppi við heimskautsbaug. Þetta á
við um störf innan vébanda leik-
húsa, dansflokka, hljómsveita,
listasafna og annarra menningar-
og menntastofnana. Annar fær en
hinn ekki. Hvert snýr hann sér þá?
Ný menningarpólitík ætti að leitast
við að nýta til fulls þá hæfíleika
og þá dýrkeyptu menntun sem býr
með einstaklingum þessarar fá-
mennu þjóðar. Hún hefur ekki efni
á öðm. Smæðin setur okkur skorð-
ur. En þær má teygja og toga í
ýmsar áttir ef vilji og mannúð ráða
ferð og skynsemi.
Prinsar og pólitík
Á íslandi er rekin menningar-
pólitík, en áherslur em æði oft
rangar, falla á pólitík en ekki menn-
ingu. Menn em skipaðir í störf,
ráð, stjómir og nefndir fram í rauð-
an dauðann, og.....ganga meira
að segja aftur.. .“ eins og Thor
Vilhjálmsson hefur sagt, og þiggja
laun og upphefð eftir því hvom
megin þeir em við eitthvert pólitísk