Morgunblaðið - 29.10.1988, Blaðsíða 29

___________________„ MQRjGUJx'BIAÐIÐj IAUGARDAG.UR 29.. QKTÓBER-1988 _B. 829
l máttkast ‘ ‘
strik, en ekki endilega í samræmi
við hæfni, störf eða menntun. Þetta
er dragbítur í samstarfi listamanna
og listgreina, og menningarlífínu í
heild. Ný menningarpólitík ætti að
leggja áherslu á að eyða þessum
ósóma.
Eftirbátar erlendra
Menningarlíf á Islandi er að stór-
um hluta innflutningur. Hvað er
flutt inn, hvað leikið, hvað sýnt,
hvað lesið: Jú, hljómplötur erlendra
tónlistarmanna, erlendar óperur,
erlendar kvikmyndir, erlend leikrit,
erlendar bækur, erlendir leikstjór-
ar, erlendir hljómsveitarstjórar, er-
lendar kennslubækur, jafnvel
frægð innlendra listamanna er inn-
flutt, hún er ómark komi hún ekki
að utan. Það má skýra þetta nán-
ar: Hinir innlendu eru taldir eftir-
bátar hinna erlendu nema því að-
eins að hinir erlendu segi hinum
innlendu að hinir innlendu séu ekki
eftirbátar hinna erlendu. Þetta er
alvarlegt „ástand" og því verður
að breyta. Innlend menningaröfl fá
ekki rönd við reist í þessari auð-
keyptu, handhægu, niðursoðnu,
erlendu samkeppni. Við viljum ekki
einangrast, yfirsýn okkar verður
að vera fullkomin og til allra átta.
En við viljum heldur ekki færast í
kaf. Ný menningarpólitík ætti að
leitast við að styðja sérstaklega við
bak þeirra sem vinna að innlendri
listsköpun sem og við bak þeirra
er leitast við að koma henni á fram-
færi.
Islendingar hafa vantrú á lista-
mönnum sínum. Þeir njóta sjáldn-
ast sannmælis og afar sjaldan upp-
hefðar að frumkvæði landa sinna.
Menn geta starfað í áratugi og
unnið stórfengleg störf en hvorki
komist aftur á bak né áfram hvað
veraldargengi áhrærir. Jaðar-
byggðir hafa alltaf tilhneigingu til
að vanmeta eigin list og mennt.
Frakkar álitu sig jaðarbyggð þar
til Sólkonungurinn skar upp herör
gegn lágkúru og vanmætti.
EINAR BENEDIKTSSON: LANGSPIUÐ
Sjálfstraust og sinnuleysi
íslendingar á síðari hluta tuttug-
ustu aldar óttast enn að taka af-
stöðu, þá skortir sjálfstraust til að
vega og meta, hvað er list, hvað
er ekki list, er þetta gott, er þetta
vont, best að þegja, og niðurstaðan
verður einskonar „limbo“, einskon-
ar dýjamosi. Að sjálfsögðu er ekki
til nein algild mælistika á list. En
sjaldnast þurfa menn að setja upp
tvöföld gleraugu til að greina snilld
séu þeir á annað borð á höttunum
eftir henni.
Vantraust á eigin dómgreind
hrjáir einnig þá sem skikkaðir eru
til þess af embættismönnum og
stjórnmálaforingjum að skipa ráð
þau og nefndir sem veita þau „und-
ur“ sem hafa verið nefnd lista-
mannalaun. Kannski ættu stjóm-
völd að ráða erlenda og óháða list-
ráðunauta til þess að benda sér á
þá sem eiga heiður skilið, og heiðra
þá, fremur en að bíða eftir því að
útlendingum blöskri svo sinnuleysi
okkar að þeir sjá sér ekki annað
fært en að leiðbeina okkur í þessum
efnum. Ný menningarpólitík ætti
að miða að því, að mestu lista-
mennn þjóðarinnar séu strax
nefndir réttu nafni, hvort heldur
þeir eru ungir eða gamlir, til hægri
eða vinstri, þekktir eða óþekktir,
frændur eða fjandmenn, sjálf-
menntaðir eða langskólagengnir,
erfiðir eða léttir í taumi, og helst
og skilyrðislaust áður en þeir eru
komnir undir græna torfu.
Öfund og örvadrífiir
Listamenn eiga erfitt með að
láta keppinauta njóta sannmælis.
Það er að sumu leyti skiljanlegt.
Afkoma þeirra er undir því komin
að á þá sé ekki skyggt. Hugu
Wolf hataðist út í Brahms, Brahms
fýrirleit Bruckner svo ekki sé talað
um Wagner. Wagner þoldi ekki
Schumann, Schumann var í nöp
við Liszt, Liszt átti ekki upp á pall-
borðið hjá Mahler. Það var rétt á
mörkunum að germanskar lendur
Guðmundur Emilsson hljómsveit-
arstjóri
Fyrir réttum áratug reit Guð-
mundur Emilsson, hljómsveitar-
stjóri, viðamiklar greinar í
Morgunblaðið um tónlistarlífið
almennt er vöktu athygli enda
var þar vikið að ýmsum mikils-
verðum málum, t.a.m. aðstöðu-
leysi innlendra óperusöngvara,
þörf á tónlistarháskóla, tónlist-
arbandalagi5 tónleikasal og tón-
bókasafni á Islandi, svo að nokk-
uð sé nefht. Nú víkur hann að
list og menningu og tekur upp
þráðinn þar sem frá var horfið.
nítjándu aldar væru nægilega
víðfeðmar fyrir stórmenni þess, og
þær voru það í raun ekki. Að þeir
stæðu að heiðursgjöfum til hvers
annars? Af og frá. Gluck og Picc-
inni skiptust hins vegar á skotum
í París átjándu aldar, og Mozart
og Salieri í Vínarborg. Schönberg
var svo var um sig í Vínarborg í
upphafí hinnar tuttugustu, að hinn
þröngi hópur er myndaði félag hans
um tónskáldskap, varð að framvísa
félagsskírteini með innsiglaðri ljós-
mynd til að komast inn á fundi
þess. Monteverdi fékk yfir sig
örvadrífu frá starfsbróður í Mantua
í upphafi sautjándu aldar er skaut
úr launsátri í skjóli dulnefnisins.
Svo mætti lengi telja.
Keppinautar og kattarnef
Ný menningarpólitík mun bera
klæði á íslensk vopn og jafna að- I
stöðumun manna, svo þeir einbeiti
sér fyrst og síðast að list sinni en
ekki að því að koma keppninaut
fyrir kattamef. Listamenn ættu
hvorki að skipa ráð þau né nefndir
er fara með úthlutun opinberra
styrkja til menningarstarfsemi og
mótun menningarstefnu, heldur
óháðir ráðunautar, drengir góðir,
er eiga engra persónulega eða póli-
tískra hagsmuna að gæta í upphefð
einstakra listamanna. Sé þetta
nauðsynlegt með stórþjóðum ætti
það að vera skýlaus krafa með
smáþjóð. Mannlegi þátturinn verð-
ur aldrei hengdur út til þerris, allra
síst á íslandi þar sem allir þekkja
alla, en það má gera eitt og annað
til að vinda úr honum skæðasta
eitrið.
Fáfræði og fáskiptni
Alvarleg og almenn fáfræði um
listir háir þjóðinni, ekki síst yngstu
kynslóðinni, sem fer nú varhluta
af gömlu heimilismenningunni og
því mikla menningar- og fræðslu-
starfi sem Ríkisútvarpið annaðist í
áratugi. Ríkisútvarpið sem áður var
sverð íslenskrar menningar og
skjöldur er nú afar illa statt ef
marka má yfirlýsingar forsvars-
manna þeirra stofnunar. í uppsigl-
ingu er menningarleg stéttaskipt-
ing á íslandi sem aldrei fyrr. Fá-
fræði getur af sér fáskiptni; fá-
skiptni veldur andlegri fátækt; and-
leg fátækt snýst upp í menningar-
hatur fyrr eða síðar. Spyma verður
við fótum, ekki síst með aðstoð
almennra listkennara í landinu,
með aðstoð móðurmálskennara,
tónmenntakennara, myndlistar-
kennara. Ný menningarpólitík ætti
að leggja áherslu á að virkja þessi
öfl og styðja' í hvívetna, sem og
að endurreisa Ríkisútvarpið, nú
þegar.
Grasrót og glæpir
Á íslandi ríkir enn ríkiseinokun
í sumum listgreinum. Smáfélög í
grasrót listalífsins, skipuð nýjum
kynslóðum listamanna, ekki bara
einni kjmslóð heldur mörgum,
reyna af veikum mætti að halda
úti menningarstarfsemi sem verður
að bera sig fjárhagslega í sam-
keppni við ríkisrekstur sem er nið-
urgreiddur á bilinu 50—90%. Er
þetta sanngjamt og hvað á þetta
ástand að vara lengi án þessi að
nokkur sýni nokkum lit á að breyta
því í jafnréttisátt? Hvað ætlum við
að gera fyrir og við unga fólkið?
Hvað ætlum við að bíða lengi?
Hver ætlar að hefja máls á þessu?
Ekki svo að skilja að ríkisfyrirtæk-
in séu öfundsverð af ijárframlögum
þeim er þau njóta. Síður en svo.
Enn einn glæpur réttlætir ekki
annan. Ný menningarpólitík þarf
að taka á þessum málum af ein-
urð, og sjá til þess að ríkisfyrirtæk-
in geti starfað af fullri reisn án
þess þó að það fyrirmuni öðrum
vinnu í víngarði listanna. Þá má
vera að þetta ástand sé „viðun-
andi“ en það þyrfti að vera „fram-
úrskarandi". Onýttur þróttur og
listfengi nýrra kynslóða aðstöðu-
lausra listamanna æpir á stuðning.
Eins ber ríkinu að styðja við bak
þeirra útvarps- og sjónvarpsstöðva
sem kyhnu fyrst og fremst að sinna
menningarlegum málefnum. Koma
þarf í veg fyrir að slíkar stöðvar
visni í skugga Ríkisútvarpsins í
framtíðinni. Hönd ríkisins er dauð
á flestum sviðum njóti hún engrar
samkeppni. Þegar þetta tvennt fer
saman, ríki og einokun, er voðinn
vís. Menningarlífið er þar engin
undantekning.
Atvinna og afþreying-
Ný menningarpólitík mun einnig
gæta þess að gerður sé skýlaus
munur á áhugamönnum og at-
vinnumönnum í listum hvað opin-
beran stuðning áhrærir. Atvinnu-
menn í listum eru uppalendur nýrr-
ar kynslóðar. Þeir þurfa lífsviður-
væri til að þrífast í þessu landi.
Án þeirra er innlend list ekki til.
Án þeirra verður framþróunin hæg
eða engin. Styðja þarf við bak at-
vinnuveitenda þeira; við bak menn-
ingarfyrirtækjanna. Áhuga-
mennska er tvímælalaust af hinu
góða, en þegar „. . . lítið er til skip-
tanna . . .“, eins og sífellt er klifað
á, ber að gera þá kröfu til slíkrar
starfsemi að hún standi á eigin
fótum. Tökum dæmi: Það væri fá-
dæma skammsýni að styðja stóran
hóp „tómstundalistamanna" til ut-
anlandsferða á meðan afyinnuveit-
endur leiðbeinanda þess sama hóps
neyðast til að leggja upp laupana
hér heima á íslandi, hvort heldur
það er leikhús, hljómsveit eða dans-
flokkur. Þetta kann að hljóma
kaldranalega gagnvart því góða
fólki sem ver frístundum sínum til
leiks og afþreyingar á sviði lista,
en hinn kosturinn frystir í æðum
blóð.
Þörfin og þjóðskáldin
Andmenningarlegir skæruliðar
skjóta sér æ ofan æ á bak við þann
lepp, að þjóðin hafí „ ... ekki
þörf..." fyrir meiri menningar-
starfsemi en fyrir er. Frummælend-
ur þessarar skoðunar telja sig tals-
menn hinns almenna borgara, og
eru það því miður alltof of oft. En
þetta er meinloka. Hefur hinn al-
menni borgari nokkum tímann fal-
ast eftir list?
Það er mikill misskilningur að
almenningur kalli á list. í flestum
ef ekki öllum tilfellum verður list
til og menningarverk vegna sköp-
unargleði einstaklings. Þá fyrst er
farið að falast eftir verkum hans^r
oftast seint og síðar meir. íslensk
þjóð hefur aldrei þarfnast sinna
mestu listamanna. Nefnum nokkur
þjóðskáld: Hallgrímur Pétursson.
Hver bað um Passíusálmana? Hvað
með Kjarval? Jón Leifs? Einar
Benediktsson? Stein Steinar? Þór-
berg? Kristján Fjallaskáld? Ásgrím?
Bólu-Hjálmar? Sigurð Nordal?
Þessir menn risu allir upp af flatn-
eskjunni og yfir hana af sjálfs-
dáðum, en það dugðu engin vettl-
ingatök til þess. Margir komust
ekki í heila höfn enda mótbyrinn
ærinn. Margir áttu mikið stárf eft-
ir óunnið. Margir fórust í blóma
lífsins. Ný menningarpólitík þarf
að hafa augastað á mönnum sem
skara fram úr, falast eftir verkum
þeirra og starfskröftum, styðja þá
til sjálfsbjargar og sjá til þess að
þeir farist ekki úr vesöld fyrst.
Einar Benediktsson sagði í Dag-
skrá sinni: Mesti og besti auður
hverrar þjóðar er fólkið sem þar
býr, hugsar og starfar.
Og að lokum önnur tilvitnum í
Nóbelsskáldið: „Og ef fjármála-
menn þjóðarinanr kynnu ekki að
sjá þjóðarbúskapnum farborða bet-
ur en svo að ríkið yrði gjaldþrotá5*"
á því að sjá-sómasamlega fyrir
andlegri menningu landsins, þá
væri það síst ver farið en að lifa
þá smám að hafa ekki efni á að
eiga menningu." Stór orð? Alltof
stór? Tímaskekkja? Eða ættu þau
að vera stærri?
Stríðsdans og sannmæli
Það er ítrekað, að í pistli þessum
er tekið á málum þeim sem til traf-
ala eru, fremur en hinum, sem vel
fara. Að sjálfsögðu eru til lista-
menn sem eru blessunarlega lausir
við þá bresti og brotalamir sem hér
er lýst og þeir eru í miklum meiri-
hluta. Flestir þeirra hafa beinlínis
dregið sig út úr stríðsdansi menn-
ingarlífsins. En það þarf ekki nema
einn gikk á hvert héraðsmót. Og
því óhappasælli eru tilþrif slíkra
sem dansgólf félagsheimilisins er
minna.
Eins höfum við ætíð átt stjóm-
málamenn er hafa lagt kapp á
stuðning við listamenn og menn-
ingarstarfsemi hvers konar, menn
úr öllum stéttum og stjómmála-
flokkum. Þeim ber að njóta sann-
mælis. Og miklar og sannarlegar
framfarir hafa átt sér stað á sviði
menningarmála á undanfömum
áratugum og margri ómenningu
verið útrýmt. Því verður ekki neit-
að. En betur má ef duga skal. Því
menning er metnaður, menning er
að gera hlutina vel, hvort heldur
grafínn er skurður eða mótaður
tónn.
Morgunblaðið/RAX