Morgunblaðið - 27.11.2004, Blaðsíða 28

28 LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
ÚR VESTURHEIMI UMRÆÐAN
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 41. þáttur
Orðatiltækið lúta í lægrahaldi (fyrir e-m) ‘tapafyrir e-m, verða undir’er um margt lærdóms-
ríkt og skemmtilegt – ef rétt er
með það farið. Fyrirmynd þess
er orðasambandið vera í miklu,
góðu haldi (hjá/(með) e-m) og
þar er náttúrlega vísað til
ástands eða kyrrstöðu, sbr.
sögnina vera og þgf.-myndina
haldi. Síðar (á 16. öld) fer sam-
bandið að vísa til breytingar eða
hreyfingar með sögninni lúta og
þá með þolfallsmyndinni hald
enda er hennar að vænta með
sögn sem felur í sér hreyfingu:
lúta í lægra hald og er sú mynd
algeng fram á 19. öld. Nútíma-
myndin, lúta í lægra haldi, er frá
18. öld, mynduð fyrir áhrif frá
orðasambandinu vera í miklu/
góðu haldi. Orðatiltækið bera
lægri hlut (fyrir e-m) er svip-
aðrar merkingar og lúta í lægra
haldi fyrir e-m. En þótt merking
orðatiltækjanna sé svipuð er
notkun þeirra um margt ólík og
ekki gengur að slengja þeim
saman, þá fer allt í graut eins og
í eftirfarandi dæmi: [Valtýr Guð-
mundsson] þurfti að lúta í lægri
hlut fyrir Hannesi sjálfum Haf-
stein (Fréttabl. 12.10.04). Annað
dæmi af svipuðum toga er úr
skákmáli: enda biðu þeir … allir
í lægra haldi (Mbl. 11.3.04).
Það getur verið nokkuð vanda-
samt að nota fornöfnin hvor
tveggja/(hvor tveggi) og báðir.
Beyging þeirra er þó einföld. Í
fyrra tilvikinu beygist fyrri lið-
urinn hvor eins og spurnarfor-
nafn (hk.et. hvort, hvort, hvoru,
hvors; hk.flt. hvor, hvor, hvorum,
hvorra) og síðari liðurinn tveggja
er óbeygður (enda er um að
ræða ef.flt. af tveir/tvær/tvö).
Beyging fornafnsins báðir (báðar
(kvk.), bæði (hk.)) er ekki nein-
um vandkvæðum bundin (báðir,
báða, báðum, beggja). Í hverju
er vandinn þá fólginn? Til ein-
földunar má segja að hann teng-
ist tölu og merkingu for-
nafnanna. Fornafnið báðir vísar
samkvæmt eðli máls til tveggja,
enda er hér um gamla tvítölu-
mynd að ræða. Þar sem merk-
ingu þess svipar til merkingar
fornafnsins hvor tveggja gætir
þess nokkuð að hvorugkyns-
myndin bæði sé látin samsvara
hk.et. hvort tveggja. Þetta kann
að virðast flókið en einföld dæmi
ættu þó að skýra þetta: Það
vantar sykur og salt, kauptu
hvort tveggja [?bæði]; Ég lét
hann hafa blað og blýant en
hann týndi hvoru tveggja
[?báðu] og Hér er hvorki kyrrð
né ró, ég sakna hvors tveggja
[?bæðis]. Innan hornklofa (merkt
?) er reyndar að finna nýtt for-
nafn en ekki styðst það við mál-
venju. Fornafnið báðir er tvítölu-
orð líkt og töluorðið tveir og því
á ekki að vera hægt að nota það
í eintölu.
Nýlega (7.10.04) rakst umsjón-
armaður á ágæta grein þar sem
fjallað var um landvernd og um-
gengni okkar um landið. Yf-
irskrift greinarinnar hljóðaði
svo: Ekki annað hvort heldur
bæði. Í meginmáli var því haldið
fram að við Íslendingar gætum í
ríkari mæli en þeir sem búa í
þéttbýlum löndum gert hvort
tveggja í senn, framleitt hreina
og mengunarlausa orku í veru-
legum mæli og samtímis notið
víðáttumikilla og ósnortinna
náttúrusvæða. Eins og sjá má
samræmist fyrirsögnin ekki mál-
venju, búast hefði mátt við að
ritað hefði verið Ekki annað
hvort heldur hvort tveggja, en í
meginmáli er allt slétt og fellt.
Fyrr á þessu ári skrifaði Hall-
grímur Helgason ágæta grein
þar sem hann gagnrýndi orðalag
í auglýsingu frá Símanum en í
henni sagði: Þetta er þín hug-
mynd. Við hjálpum þér að láta
hana gerast. Síðan skrifaði Hall-
grímur: ‘Frasinn er greinilega
hráþýðing úr ensku: ‘This is
your idea. We help you make it
happen.’ Á íslensku gerast hug-
myndir ekki. Þær eru fram-
kvæmdar, raungerðar eða gerð-
ar að veruleika.’ Auðvitað er
þetta hárrétt hjá Hallgrími og
orðalag af þessum toga getur
naumast talist boðlegt. Umsjón-
armaður taldi sjálfsagt að síma-
menn hlytu að taka þessari
ábendingu vel og auðvitað yrði
auglýsingunni breytt. En þar
skjátlaðist honum hrapallega,
þeim virðist finnast þetta harla
gott, að minnsta kosti verður
ekki vart þess metnaðar hjá
þeim að hafa það sem réttara
reynist. Nú skal það fúslega við-
urkennt að umsjónarmaður hef-
ur alls ekki fylgst með auglýs-
ingaherferð Símans, hún hefur
farið fyrir ofan
garð og neðan
hjá honum, en
þó fangaði
ákveðin auglýs-
ing frá Síman-
um athygli
hans. Auglýs-
ing þessi var
birt 18.10.
2004. Undir
heilsíðumynd
af skeggjuðu hattmenni var rit-
að: Það er sama hver staðan er,
þú getur alltaf hringt kollekt. Og
til hliðar, hægra megin á síðunni
stóð: Við hjálpum þér að láta
það gerast. Umsjónarmanni
blöskrar satt að segja að nokk-
urt fyrirtæki skuli vilja auglýsa
sig með þessum hætti. – Efnið
er ekkert og framsetning ekki
boðleg. Hvernig tengist kúasmal-
inn því að Síminn bendir við-
skiptavinum sínum á að þeir geti
alltaf hringt á kostnað náung-
ans? Efni auglýsingarinnar ætti
raunar ekki að vera til umræðu
á þessum vettvangi, Símanum
hlýtur að vera heimilt að kynna
sig með þessum hætti ef hann
kýs það. Um setninguna Við
hjálpum þér að láta það gerast
hefur Hallgrímur Helgason
fjallað og hefur umsjónarmaður
engu við það að bæta.
Úr handraðanum
Orðasambandið eitra (e-ð) fyr-
ir e-m merkir ‘spilla e-u fyrir
e-m’, t.d.: eitra andrúmsloftið
fyrir e-m; Hún var búin að eitra
fyrir honum [matinn] í þrjá mán-
uði og Sovétmenn óttuðust að
eitrað hefði verið fyrir heims-
meistaranum í einvíginu við
Bobby Fischer. Öll eru þessi
dæmi fengin úr rituðum heim-
ildum. – Samkvæmt málvenju er
oftast notað þolfall með sögninni
eitra, t.d. eitra fyrir refinn/
varginn, og virðist vísun til
hreyfingar liggja þar að baki,
sbr. leggja e-ð fyrir e-n ( <
leggja eitur fyrir refinn). Með
fjölmörgum öðrum sögnum sem
vísa til óþágu er hins vegar not-
að þágufall, t.d. spilla (e-u) fyrir
e-m og skemma (e-ð) fyrir e-m,
og þar virðist staðarmerking
liggja að baki (hvar). Af þessari
ástæðu er málnotkun stundum á
reiki, oftast er sagt eitra fyrir
e-n en stundum eitra fyrir e-m,
t.d.: eitra fyrir þörungum og Má
eitra fyrir börnum? [með tóbaki].
— Umsjónarmanni virðist því að
það sé merking sem sker úr um
það hvort sagt er eitra fyrir e-n
(refinn) eða eitra fyrir e-m
(mér). Ef merkingin er bein
(‘leggja eitur fyrir e-n’) er notað
þolfall en ef hún er óbein (‘spilla
e-u’) er notað þágufall. Það getur
verið gaman að velta slíkum
hlutum fyrir sér, áhugasamir les-
endur ættu að leita í huga sér og
spyrja sjálfa sig hvað þeim finn-
ist um þetta atriði.
Fornafnið
báðir vísar
samkvæmt
eðli máls til
tveggja, enda
er hér um
gamla tvítölu-
mynd að
ræða.
jonf@hi.is
KÓRFÉLAGAR í Dægurkórnum og Regnbogakórnum
ákváðu fyrr á árinu að gefa Norræna húsinu í Winni-
peg tvo íslenska þjóðbúninga á börn og voru þeir af-
hentir á sérstakri skemmtun í húsinu um liðna helgi.
Esther Helga Guðmundsdóttir, stjórnandi kóranna,
kom með þá til Manitoba síðast liðið vor og sungu þeir
víða í Winnipeg, Gimli og á þjóðræknisþinginu á Heclu.
Í móttöku í Norræna húsinu tóku gestirnir eftir því að
krakkar í norrænum danshópi voru í þjóðbúningum frá
öllum Norðurlöndunum nema Íslandi. Kórfélögunum
fannst tilvalið að þakka fyrir frábærar móttökur með
því að gefa Norræna húsinu tvo íslenska þjóðbúninga á
börn og saumaði Ingibjörg Jónsdóttir, kórfélagi, bún-
ingana.
Búningarnir voru formlega afhentir við sérstaka at-
höfn um liðna helgi. Gestir fylltu húsið og á meðal
þeirra voru fylkisstjórahjónin í Manitoba, Lenore
Berscheid og John Harvard, sem er af íslenskum ætt-
um. Fyrir hönd kóranna afhenti Sonja Lundström bún-
ingana og gjafabréf en Susan Hjalmarson, stjórn-
arformaður Norræna hússins, og Carl Sörensen,
danskennari danshópsins, tóku við gjöfunum. Systkinin
Dana og Alex Hjalmarson Gregovski dönsuðu síðan í
búningunum með danshópnum.
Morgunblaðið/Steinþór
Lisa Hjalmarson Gregovski með börnum sínum, Dana og
Alex, í íslensku þjóðbúningunum.
Gáfu Norræna
húsinu í Winni-
peg íslenska
þjóðbúninga
HNAUSA Reflections: A History of the Breiðavík Distr-
ict kom út í Manitoba í Kanada á dögunum.
Hnausa er við Winnipegvatn skammt fyrir sunnan
Riverton í Manitoba. Íslendingar settust þar fyrst að
1876 og lengi vel var þar blómleg byggð fiskimanna og
bænda en nú er svæðið vinsælt sumarhúsasvæði.
Fyrir rúmlega fjórum árum var minnisvarði um fyrstu
íbúana afhjúpaður í Hnausa. Nokkurs konar sýning var
sett upp þar sem gestir gátu skoðað myndir af íbúum á
árum áður og lesið sér til um suma hverja. ,,Fjölskyldu-
mótið hvatti okkur til frekari dáða og um haustið var
fyrsti ritnefndarfundurinn vegna bókarinnar haldinn,“
sagði Crystal Sigurdson, aðstoðarritstjóri bókarinnar.
Markmiðið var að gefa bókina út að fjórum árum liðnum
og tímasetningin stóð.
Auk Íslendinga settust meðal annars Ungverjar, Pól-
verjar og Úkraínumenn að á svæðinu, sem er um 10 km
langt meðfram vesturströnd Winnipegvatns og um
þriggja km breitt. Í bókinni er sagt frá sögu þessa fólks
og afkomenda í um 130 ár. ,,Það eru um 500 til 550 fjöl-
skyldusögur í bókinni,“ segir Carol, en meðal annars er
greint frá landnámi á svæðinu, stjórnskipulagi, mennta-
málum, trúmálum, félagsstarfi, sögustöðum, hafnarmál-
um, iðnaði, fiskveiðum og landbúnaði. Bókin er 720 blað-
síður í stóru broti og margar myndir prýða verkið, flestar
í eigu Nelsons Gerrards, sem hannaði kápuna.
Upplag er takmarkað en Carol (cgudmund-
son3@hotmail.com) veitir frekari upplýsingar.
,,Ótrúlegt að sjá
allar sögurnar
á einum stað“
Morgunblaðið/Steinþór
Carol Gudmundson og Crystal Sigurdson með fyrsta
eintak bókarinnar.
Bókin um Hnausa og íbúa svæðisins frá 1876 komin út
BRAD Arnason og Connie Magn-
usson Schimnowski voru útnefnd
heiðursfélagar Íslendingadagsins í
Gimli í Manitoba á aðalfundi Íslend-
ingadagsnefndarinnar um helgina.
Tim Arnason, fyrrverandi formað-
ur nefndarinnar, greindi frá útnefn-
ingunni í sérstöku hófi að loknum að-
alfundinum. Hann sagði meðal
annars að Brad hefði unnið óeig-
ingjarnt sjálfboðaliðsstarf fyrir
nefndina í meira en tvo áratugi og
bryddað upp á ýmsum nýjungum á
hátíðinni. Í því sambandi nefndi hann
sérstaklega koddaslag eða Íslend-
ingadunk eins og keppnin er kölluð.
Connie hefur einnig lagt mikið af
mörkum til hátíðarinnar um árabil,
,,lengur en elstu menn muna,“ eins og
Tim orðaði það. Hann benti á að hún
hefði verið fyrsti forseti Íslend-
ingadagsnefndarinnar sem hefði
heimsótt Ísland í krafti embættisins.
,,Heimsókn hennar til Íslands 1996
markaði viss þáttaskil og átti sinn
þátt í að treysta böndin við forseta Ís-
lands og íslensku þjóðina,“ sagði
Tim.“
Morgunblaðið/Steinþór
Brad Arnason og Connie Magnusson Schimnowski með Sandra Sigurdson,
forseta Íslendingadagsnefndarinnar, eftir útnefninguna.
Útnefnd heiðursfélagar
Íslendingadagsins
ALMAR Grímsson, forseti
Þjóðræknisfélags Íslendinga,
heimsótti Utah í Bandaríkjun-
um á dögunum vegna fyrirhug-
aðrar ferðar á vegum ÞFÍ til
ríkisins í tengslum við 150 ára
afmæli Íslendingabyggðar í
Spanish Fork 23. til 26. júní á
næsta ári.
David A. Ashby, einn helsti
drifkrafturinn í Íslendinga-
félaginu í Utah, tók á móti Al-
mari og fór með hann um svæð-
ið. Hann ræddi m.a. við Kristy
Robertson, forseta Íslendinga-
félagsins í Utah, um nánara
samstarf á ýmsum sviðum, og
við forsvarsmenn ferðamála
vegna ferðarinnar í júní. Gert
er ráð fyrir að um 40 manns
taki þátt í henni en nýr áfanga-
staður Icelandair, San Franc-
isco, gerir flug til Salt Lake
City þægilegra en áður, að sögn
heimamanna. Tímamótanna
verður minnst með þriggja
daga hátíð í sumar og er gert
ráð fyrir mörgum gestum víðs
vegar að. ,,Undirbúningurinn
gengur samkvæmt áætlun,“
segir David A. Ashby.
Ferð til
Utah und-
irbúin