Morgunblaðið - 27.11.2004, Blaðsíða 30

30 LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
MATVÆLAVERÐ Á ÍSLANDI
Upplýsingar frá hagstofu Evrópu-sambandsins um að matarverðhér á landi sé 56% hærra en að
meðaltali í ríkjum ESB hljóta að ýta
óþyrmilega við fólki, þótt hátt matar-
verð hér á landi hafi út af fyrir sig verið
þekkt staðreynd. Öll norrænu ríkin eru
raunar undir sömu sök seld í þessu
efni; þannig er matarverð í Finnlandi
og Svíþjóð um fjórðungi hærra en ESB-
meðaltalið, í Danmörku 41% hærra og í
Noregi jafnhátt og á Íslandi.
Við þetta verður auðvitað ekki unað.
Við berum okkur saman við Evrópu-
sambandslöndin í flestum efnum. Við
keppum um vinnuafl og þekkingu við
þessi ríki. Það hlýtur að vera markmið
okkar að lækka matarverð hér á landi í
átt að því, sem gerist í þessum ríkjum,
sem eru hluti af sama evrópska efna-
hagssvæði og innri markaði og Ísland.
Af þessum sökum er afar jákvætt að
samkeppnisyfirvöld í norrænu ríkjun-
um hyggjast nú gera rækilega úttekt á
því hvar orsakir hás matarverðs á
Norðurlöndum liggja. Það þarf raunar
varla neina rannsókn til að segja til um
sumar orsakirnar. Fjarlægð landsins
frá helztu viðskiptalöndum og smæð
markaðarins skiptir máli og mun líkast
til gera það að verkum að verð ákveð-
inna matvæla verði alltaf hærra á Ís-
landi en annars staðar, enda eru þetta
þættir, sem við breytum trauðla. Annar
vandi er heimatilbúinn. Þar ber hæst
annars vegar skort á samkeppni, þar
sem fáir aðilar eru ráðandi jafnt á
heildsölumarkaði og smásölumarkaði
fyrir matvæli. Hins vegar er dæmalaust
óhagkvæmt landbúnaðarkerfi, þar sem
íslenzkir neytendur greiða einhverja
hæstu ríkisstyrki heims til landbúnað-
arins, til þess eins að greiða svo eitt-
hvert hæsta verð í heimi fyrir landbún-
aðarvörur úti í búð. Lítil sem engin
samkeppni ríkir í innlendri framleiðslu
landbúnaðarafurða og hún er aukinheld-
ur vernduð fyrir utanaðkomandi sam-
keppni með svimandi háum tollmúrum.
Að einhverju leyti kann orsök hás
matarverðs að felast í hærri virðisauka-
skatti á matvæli en almennt í ESB-
ríkjunum. Þá er kaupmáttur á Íslandi
með því mesta sem gerist og alþjóðlegir
framleiðendur matvöru geta því komizt
upp með að setja upp hærra verð fyrir
vöru sína hér en í ríkjum, þar sem kaup-
máttur almennings er minni.
Rækileg rannsókn samkeppnisyfir-
valda getur þjónað því hlutverki að
varpa ljósi á hversu þungt hver þessara
þátta vegur í verðmyndun matvöru hér
á landi og auðvelda stjórnvöldum þann-
ig að átta sig á því hvar ber að grípa til
áhrifaríkra aðgerða.
Í Morgunblaðinu í dag bendir Gylfi
Arnbjörnsson, framkvæmdastjóri Al-
þýðusambandsins, á að matarverð í Sví-
þjóð og Finnlandi hafi verið svipað og
það er nú á Íslandi og í Noregi, en
lækkað mikið við inngöngu í Evrópu-
sambandið. Það er rétt ábending, en
hafa má í huga það, sem bent var á í
skýrslu Hagfræðistofnunar Háskóla Ís-
lands til forsætisráðherra um saman-
burð á matvælaverði hér, á Norðurlönd-
um og í ESB, sem kom út í maí
síðastliðnum: „Íslendingar gætu hæg-
lega náð fram sömu lækkun – ef ekki
meiri – á matvælaverði með því að opna
á viðskipti með útlendar landbúnaðar-
afurðir. Þeir gætu ennfremur farið að
dæmi Svía og Finna – en án þess að
ganga í bandalagið – og umbylt land-
búnaðarframleiðslu sinni þannig að
stuðningur við bændur komi fram með
beingreiðslum fremur en verðstuðn-
ingi.“
ÞAÐ ER HÆGT!
Hægt hefur gengið að jafna hlutfallkynjanna í áhrifastöðum hér á
landi sem annars staðar, hvort heldur
er í fyrirtækjum eða hjá opinberum
stofnunum. Samkvæmt Hagtíðindum
Hagstofunnar, sem út komu í haust, er
t.d. aðeins 21% forstöðumanna ís-
lenzkra ríkisstofnana konur, þær eru
fjórðungur dómara og ráðherra, um
þriðjungur sveitarstjórnarmanna, þing-
manna og nefndarmanna í nefndum á
vegum ríkisins, um 18% framkvæmda-
stjóra fyrirtækja í hlutafélagaskrá og
aðeins rúmlega 2% stjórnarmanna í
þeim fimmtán leiðandi fyrirtækjum,
sem saman mynda úrvalsvísitölu Kaup-
hallarinnar.
Í þessu ljósi er árangur Reykjavík-
urborgar í jafnréttismálum afar athygl-
isverður. Borgarráð samþykkti á
fimmtudag tillögur Þórólfs Árnasonar
borgarstjóra um ráðningu nýrra sviðs-
stjóra í yfirstjórn borgarkerfisins.
Fjórir nýir sviðsstjórar voru ráðnir, þar
af þrjár konur. Þá verða konur í hópi
fjórtán æðstu stjórnenda borgarinnar
níu talsins. Um mánaðamótin tekur svo
sú tíunda við starfi þegar Steinunn Val-
dís Óskarsdóttir verður borgarstjóri.
Í stuttri borgarstjóratíð Þórólfs
Árnasonar hefur verið haldið áfram því
markvissa starfi að jafnréttismálum
meðal starfsmanna borgarinnar, sem
hófst í tíð Ingibjargar Sólrúnar Gísla-
dóttur fyrir áratug. Fram hefur komið
að stórlega hefur dregið úr launamun
kynjanna hjá borginni á þessu tímabili.
Nú liggur ljóst fyrir að jafnréttisstarf
borgaryfirvalda hefur einnig skilað
miklum árangri hvað það varðar að
jafna hlutfall kynjanna í áhrifastöðum.
Það hefur auðvitað aldrei verið mark-
mið þeirra, sem berjast fyrir auknu
jafnrétti, að konur yrðu í meirihluta í
valda- og stjórnunarstöðum, heldur að
jafnræði yrði með kynjunum. En stöðu
karla er heldur ekki ógnað, þótt í einu
sveitarfélagi sé mikill meirihluti æðstu
stjórnenda konur. Það er fremur ágætt
mótvægi við þann yfirgnæfandi meiri-
hluta stofnana og fyrirtækja, þar sem
kynjahlutfallið í stjórnunarstöðum er
þveröfugt.
Sú jafnréttisbylting, sem hefur átt
sér stað hjá Reykjavíkurborg, hefur
gengið fremur hljóðlega fyrir sig. Eng-
inn hefur haldið því fram – a.m.k. svo
eftir því hafi verið tekið – að konur hafi
verið teknar fram yfir hæfari karla við
val í stjórnunarstöður. Það bendir til að
ekki hafi skort konur, sem hafa mennt-
un, reynslu og hæfni til að sinna æðstu
stjórnunarstörfum hjá borginni. Rök-
semdirnar um að það finnist bara ekki
konur, sem eru jafnhæfar og karlarnir,
eða að þær séu ekki fáanlegar til að
gefa kost á sér til ábyrgðarstarfa, virð-
ast því fremur hjáróma þegar horft er á
þróunina hjá borginni undanfarinn ára-
tug.
Það er full ástæða til að aðrar op-
inberar stofnanir, svo og einkafyrir-
tæki, kynni sér hvernig Reykjavíkur-
borg hefur náð þeim árangri, sem raun
ber vitni, í jafnréttismálum. Hann sýnir
að það er hægt að ná markmiðum um að
jafna hlut kynjanna í áhrifastöðum og
það á frekar skömmum tíma.
Í SKÝRSLU Hildigunnar Ólafsdótt-
ur og Ragnars Ingimundarsonar,
hagfræðinga hjá BSRB, um skuldir
þjóðarbúsins, kemur auk annars
fram að Ísland er í hópi þeirra ríkja
Evrópu sem eiga miklar eignir í líf-
eyriskerfinu og eru jafnframt með
skuldugustu heimilum Evrópu.
Dæmi um önnur ríki sem nefnd eru,
eru Holland, Bretland og Danmörk.
Á það er bent að lífeyrissjóðir lands-
manna hafa vaxið gríðarlega á síð-
ustu áratugum sem hafi leitt til þess
að eignir sjóðanna fóru yfir 80% af
landsframleiðslu árið 2001.
Stærstan hluta skulda heimilanna
má rekja til fjárfestinga í íbúðarhús-
næði. Á Íslandi nema skuldir heim-
ilanna vegna íbúðakaupa um 60% og
í Bandaríkjunum og Bretlandi er
hlutfallið enn hærra, í kringum 75%,
að því er fram kemur. Bent er á að
hlutfall þeirra sem búa í eigin hús-
næði hér á landi er með því hæsta
sem þekkist, um 80% landsmanna
búa í eigin húsnæði borið saman við
rúmlega 50% í Svíþjóð og innan við
40% í Þýskalandi.
Í skýrslunni er ungur aldur þjóð-
arinnar nefndur sem ein megin-
ástæða hárrar skuldastöðu heimil-
anna. Einstaklingar hafi
tilhneigingu til að jafna skuldastöðu
sína yfir æviskeiðið og ungt fólk sem
nýlega er komið út á vinnumarkað-
inn eða er í námi, skuldi að jafnaði
meira en þeir sem eldri eru. Ástæð-
an er einkum talin vera væntingar
fólks um auknar tekjur í framtíðinni.
Þegar þeir hinir sömu hafi öðlast
meiri reynslu og lokið námi, greiði
þeir fyrir neyslu sína frá fyrri tímum
og leggi jafnframt í sjóði til efri ár-
anna þegar gera má ráð fyrir nei-
kvæðum sparnaði.
„Það er því ekki óðeðlilegt að þjóð-
ir sem búa við lágan meðalaldur íbúa
líkt og Íslendingar, skuldi hlutfalls-
lega meira en þær þjóðir sem hafa
jafna aldursskiptingu eða hátt hlut-
fall fólks á miðjum aldri,“ segir þar.
Skuldir sjávarútvegsfyrirtækja
aukist um 30% frá 1997
Vikið er að skuldaaukningu ís-
lenskra fyrirtækja og kemur fram að
skuldirnar hafa aukist einna mest
frá árinu 1997 og hafi tvöfaldast frá
árinu 1995. Drifkraftur mikillar
skuldaaukningar sé fyrst og fremst
mikill hagvöxtur og aukin bjartsýni
sem ríkt hafi í íslensku efnahagslífi.
Vísað er í tölur Hagstofunnar frá
árinu 2002 þar sem fram kemur að
skuldir sjávarútvegsfyrirtækja, þ.e. í
veiðum og vinnslu, hafa hækkað um
rúmlega 30% frá 1997 og námu
skuldir þeirra um 161 milljarði í árs-
lok 2002, sem er um 18% af heild-
arskuldum íslenskra fyrirtækja ef
frá eru talin fjármála-, trygginga-,
og orkufyrirtæki.
„Með upptöku kvótakerfisins á
síðari hluta níunda áratugarins juk-
ust skuldir atvinnugreinarinnar til
muna. Má þar nefna að veiðiheim-
ildir hafa að stórum hluta verið fjár-
magnaðar með lánsfjármagni auk
þess sem bókhaldslegt verðmæti er
oft á tíðum mun lægra en raunveru-
legt markaðsvirði vegna dulinna
eigna, til að mynda í veiðiheimildum.
Þá hafa höft í sjávarútveginum ýtt
enn frekar undir auknar skuldir,“
segir þar.
Í skýrslunni er bent á að sjávar-
útvegur sé fjármagnsfrek
og hugsanlega fjármagnsf
stærstu iðngreinar annar
Það leiði til þess að íslensk
séu hlutfallslega skuldugri
annars staðar. Þrátt fyrir a
íslenskra fyrirtækja hafi au
ið á síðustu áratugum kemu
dregið hafi úr skuldaaukni
síðustu þremur til fjórum
svo að skuldir íslenskra fy
séu með því mesta sem u
meðal iðnþróaðra ríkja. M
ars hafi sjávarútvegsfyrirt
5
 /%.<. %. 1. +. &. /..
 
&
" 6

& !
!
78+
9 : + 9 ;% <= 
+ >? -   ( @
:<
9<

B


C

B
B

$
B
B
  



 

  



 

  





 
& 


  &  
    &
 
&

& !
!
 %!  

&


&


(


 
& 


  &  
    &
 
&

& !
!
 

<!D 

&



(


 
& 


  &  
    &
8<!D 
&

& !
!
& 



(


 
& 

 
!D@ 

&


&


(



6



6



6

Skuldir fyrirtæk
tvöfaldast á tíu
Íslenskt þjóðfélag er viðkvæmara en áður vegna aukinnar skuldsetning
nýrri skýrslu hagfræðinga BSRB um skuldir þjóðarbúsins. Kristján G
Ögmundur Jónasson ásamt skýrsluhöfundum, Hildigunni Ólafsd
SKULDIR Íslendinga hafa vaxið
gríðarlega á undanförnum árum
samhliða auknum hagvexti og
Íslendingar eru við það „að slá
heimsmet“ á þessu sviði, að því er
fram kom í máli Ögmundar Jón-
assonar, formanns BSRB, í tilefni
af nýrri skýrslu um skuldir ís-
lenska þjóðarbúsins, sem kynnt
var í gær. Aðeins Finnar og Nýsjá-
lendingar skulduðu meira. Er-
lendar skuldir þjóðarbúsins námu
rúmlega 1.100 milljörðum í fyrra,
þar af er langstærstur hluti þeirra
með breytilegum vöxtum.
Að sögn Ögmundar er skýrslan
varnaðarorð gagnvart íslensku
fjármálalífi. Íslenskir bankar
tækju lán erlendis í stórum stíl á
breytilegum vöxtum sem lánuð
væru innanlands á lágum föstum
vöxtum. „Þeir hvetja til gegnd-
arlausrar neyslu, ekki aðeins eru
þeir farnir að veita 100% íbúalán
heldur dynja á okkur auglýsingar,
ekki aðeins frá bönkunum heldur
söluaðilum hvers kyns, sem hvetja
til aukinnar einkaneyslu. Það er
ástæða til þess að bankarnir hugsi
sinn gang, þeir bera mikla
í okkar efnahags- og fjárm
Í nýrri skýrslu hagfræð
BSRB kemur fram að Seðl
Evrópu hefur sterka stöðu
vart íslensku efnahagslífi,
50% af erlendum skuldum
manna eru í evrum. Það ja
því að ef 1% hækkun verði
ópskum millibankavöxtum
það til 5 milljarða króna au
ingar á vaxtagreiðslum Ísl
til útlanda.
Ekki verið að mæl
móti lánum til íbúðark
Fram kom í máli Ögmun
gær að með skýrslunni sé
verið að mæla á móti lánum
anna til íbúðakaupa, út af
sig.
„Ef það hins vegar geris
heimilin fara að skuldsetja
mjög miklum mæli til að fj
magna einkaneyslu þurfa
staldra við. Það er að segja
sem bera ábyrgð á að örva
slíkrar neyslu,“ sagði Ögm
og vísaði þar til fjármálast
Við það „að slá
heimsmet“