Morgunblaðið - 27.04.1975, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. APRlL 1975
38 manna hópferðabíll
til sölu
Upplýsingar hjá Reykdal, Selfossi, sími 99-
1212.
Verzlunarmiðstöð
Til sölu byrjunarframkvæmdir að verzlunarmið-
stöð í Mosfellssveit. Teikning eftir K/artan
Sveinsson.
Grunnur er tilbúinn til uppsláttar. Vinnuskúrar
o.fl. fylgja. Til greina kemur að taka íbúð upp í.
Fasteignamiðstöðin, Hafnarstræti 11, sími 20424 —
14120.
Jörð til sölu
Til sölu ca 200 hektara jörð þar af ca 60
hektarar ræktað land. Jörðin er ca 45 km frá
Reykjavík og er mjög vel hýst m.a.: 3 íbúðar-
hús, þar af eitt nýlegt. Eignaskipti í Reykjavík
koma til greina.
Allar nánari upplýsingar í skrifstofunni ekki í
síma.
Fasteignamiðstöðin, Hafnarstræti 11, sími 20424 —
14120.
Byggingarfélag verkamanna
Reykjavík
Til sölu 2ja herb íbúð í 14. byggingarflokki við
Hörðaland Skuldlausir félagsmenn skili um-
sóknum sínum til skrifstofu félagsins að Stór-
holti 16, fyrir kl. 12 á hádegi, föstudaginn 2.
maí n.k.
Félagsstjórnin.
AÐALFUNDUR
Starfsmannafélags ríkisstofnana 1975 verður
haldinn að Sigtúni, Suðurlandsbraut 26 í
Reykjavík, mánudaginn 28. apríl n.k. og hefst
fundurinn kl. 20.00.
Dagskrá:
Aðalfundarstörf samkvæmt félagslögum.
Félagsmenn eru hvattir til að fjölmenna og mæta
stundvíslega.
Stjórn
Starfsmannafélags rikisstofnana.

Mikið úrval
af breiðum
Brittern
5.300 —
og mjúkum
götuskóm
Skósel,
Laugavegi 60,
sími 21270.
Póstsendum.
5.165.—
Leiðin
sem lá til
Hitlers
í grein þessari skýrir
William Guttmann, rithöf-
undur og útvarpsmaður,
sem fæddur er í Þýzkalandi,
hvernig atburðir í Þýzka-
landi fyrir hálfri öld leiddu
til öndvegis þjóðernis-
stefnu og bjuggu i haginn
fyrir Adolf Hitler.
Fyrir réttri hálfri öld (28.
febrúar) lézt Friedrich Ebert forseti
Weimar-lýðveldisins. Við andlát
hans urðu timamót i þýzkum
stjórnmálum, þvi að nú varð greið
leið fyrir einræðisstjórn i stað lýð-
raeðis.
Tveimur mánuðum siðar, i april
1925, var Paul von Hindenburg,
þjóðhetjan úr heimsstyrjöldinni
fyrri, kjörinn forseti sem eftir-
maður Eberts. Með því áttu
hernaðar- og þjóðernissinnar sigri
að hrósa yfir lýðræðissinnum. og
þar með var undirbúinn jarðvegur-
inn fyrir valdatöku Hitlers.
Hindenburg, maðurinn í járn-
hjálmnum, sem var helzti merkis-
beri hervaldsins, tók við stjórnar-
taumum I hinu unga þýzka lýð-
veldi af óbreyttum borgara.
Fyrirboða þessara atburða mátti
sjá miklu fyrr, jafnvel áður en
þjóðþingið hafði kjörið Ebert for-
seta árið 1919. Hann var af verka-
fólki kominn og vann sig upp í
verkalýðshreyfingunni og
Sósíaldemókrataflokknum. Hann
varð kanslari, þegar veldi keisar-
ans var i dauðateygjunum og var i
forsæti bráðabirgðastjórnarinnar,
sem tók við völdum eftir bylting-
una i nóvember 1918. Pað var i
þessari aðstöðu, sem Ebert, full-
trúi óbreyttra borgara ( Þýzka-
landi, gerði örlagarikt bandalag
við Hindenburg, arftaka þýzkrar
hernaðarstefnu og yfirmann hers-
ins.
Eftir vopnahléð i nóvember
1918 rikti ringulreið i hinu
gersigraða landi. Róttæk vinstri
öfl unnu að byltingarhugmyndum
sínum, hermenn komu heim frá
vigvöllunum, og óttinn við það, að
undanhaldið leiddi af sér óreiðu
og agaleysi, var ekki ástæðulaus.
Svo að Hindenburg bauð Ebert
bandalag. sem átti að hafa að
markmiði að sögn Gröners hers-
höfðingja, þingmanns Hinden-
burgs, — „að berjast gegn bylt-
ingunni".
Hindenburg tók að sér að
stjórna undanhaldinu og koma á
reglu og aga i hernum sem og i
landinu, en stjórn Eberts átti þess
i stað að vinna gegn bolsévisma
með öllum tiltækilegum ráðum.
Þessi samningur milli lýðræðis-
lega kjörinna stjórnenda og hers-
ins gaf fornum þýzkum heraga byr
undir báða vængi og hugsjónir
spámanne sósialismans urðu
óframkvæmanlegar.
Hvers vegna brást Ebert við á
þennan hátt. Vissulega var hann
einlægur lýðræðissinní, en enginn
hernaðarsinni, en hann taldi, eins
og svo margir, sem á eftir honum
komu, að helzta ógnin gegn lýð-
ræðinu stafaði frá vinstri sinnum,
og því batzt hann samtökum við
hernaðarsinna til að berjast gegn
rauðri byltingu.
Hvaða álit sem menn hafa á
breytni hans á þessum timum. er
lítill vafi, að á meðan hann gegndi
hinu háa embætti, kom hann
ávallt fram með hinni mestu
sæmd, gætti óhlutdrægni og gerði
jafnan sitt ítrasta til að halda í
heiðri hina lýðræðislegu stjórnar-
skrá Weimar-lýðveldisins. En
skömmu eftir stofnun lýðveldisins
tók að gæta virðingarleysis gagn-
Paul von Hindenburg
Friedrich Ebert
TI3^
THE OBSERVER
vart lýðræðislegum hugmyndum
og hugsjónum og þessi tilhneiging
fór vaxandi.
Kaldhæðnislegt var það, að
traust það. sem stjórnlagaþingið
hafði á lýðræðisást Eberts, varð til
þess að leggja eftirmanni hans,
Hindenburg, vopn i hendur til að
breyta þingræðislegri skipan i
alræði forseta. Grein 48 i stjórnar-
skrá Weimar-lýðveldisins heimil-
aði forseta að leysa þingið upp og
stjórna með tilskipunum, ef hætta
steðjaði að ríkinu.
Aðeins einn vinstri sósialisti á
stjórnlagaþinginu hafði illan bifur
á þessu ákvæði og varaði sam-
starfsmenn sina við þvi. Hann var
framsýnn, þegar hann benti á, að
einn góðan veðurdag kæmist
maður með ólýðræðislegri hug-
myndir en Ebert í þá aðstöðu að
geta beitt sliku alræðisvaldi:
„Kannski skósveinn Hohenzoll-
erns, hershöfðingi."
Það átti eftir að koma i Ijós, að
ótti hans var á rökum reistur.
Ebert fór með þetta vald, sem 48.
greinin lagði honum ihendur, með
itrustu varkárni og fulltri virðingu
fyrir þingræðislegum meginregl-
um. Fyrir Hindenburg var þetta
hins vegar leið til að draga úr
völdum þingsins á erfiðleikaskeið-
inu á irunum eftir 1930. Þvi hefur
réttilega verið fram haldið, að
Hindenburg hafi búið í haginn
fyrir Hitler með því að beita æ
ofan ( æ umræddu ákvæði og
stjórna með tilskipunum.
í júni 1920, þegar verðgildi
þýzka marksins hafði stöðugt farið
minnkandi, og var orðið einn
tíundi þess, sem hafði verið fyrir
strið, voru haldnar fyrstu þing-
kosningarnar eftir nýju stjórnar-
skránni. Þær reyndust mikið og
alvarlegt áfall fyrir lýðræðið. Sam-
steypa demókrataflokkanna
þriggja. sem hafði haft algeran
meirihluta i þinginu, og verið
hornsteinn lýðræðisins, missti
hann nú, og fékk hann aldrei aftur
i tið Weimar lýðveldisins. í Þýzka-
landi var nú lýðveldi án lýðveldis-
sinna, og héðan í frá var einungis
hægt að mynda þingmeirihluta
með ótryggum stuðningi hægri
flokkanna.
Veikleiki lýðræðisstjórnarinnar
kom fljótt fram i afstöðu fjöldans
til hennar sem mótaðist af hálf-
volgum stuðningi og allt að þvi
megnustu fyrirlitningu á lýðveld-
inu. Vist var yfirborðið harla
grámóskulegt og litlaust, og stofn-
endur þess og fyrstu valdhafarnir
gættu þess ekki að höfða til aðdá-
unar þýzku þjóðarinnar á
hergöngum, fánaveifum, titlum,
skrauti, erfðavenjum og heiðurs-
merkjum, sem þeir hefðu getað
fundið upp i nýrri og breyttri
mynd.
Verra var það þó. að ekki var
nóg gert til að vernda hið unga
lýðveldi gagnvart óvinum þess í
kerfinu sjálfu. f skólastofum, fyrir-
lestrasölum og á opinberum vett-
vangi voru leiðtogarnir rægðir
linnulaust, og þeir katlaðir svik-
arar, heimskingjar og öðrum
ónefnum. Oft var þessi óhæfa
látin óhegnt. Ebert forseti var
einn helzti skotspónninn fyrir slíkt
aurkast. Var hann m.a. hæddur
fyrir fyrri störf sín, en hann hafði
verið söðlasmiður og hlaut hin
verstu skammaryrði, sem alþýðan
var fljót að tileinka sér.
Loks var Ebert legið á hálsi fyrir
að hafa í heimsstyrjöldinni fyrri
tekið þátt i verkfalli verkamanna i
vopnaiðnaði af góðum og gildum
ástæðum. Hann var opinberlega
yfirlýstur svikari.
f desember 1924 i einni rógs-
hrinunni neyddist hann til að hefj-
ast handa. en réttur kvað upp
þann úrskurð, að hann hefði i raun
og veru framið landráð.
Eftir þetta var hann flæmdur út
i dauðann i bókstaflegri merkingu.
Hann hafði þjáðst af botnlanga-
bólgu, en í viðleitninni við að
hreinsa mannorð sitt frestaði
hann nauðsynlegum uppskurði,
þar til um seinan.
f kosningum. sem á eftir fóru.
var Hindenburg kjörinn forseti i
krafti sinna gifurlegu vinsælda
sem striðshetja og arftaki hins
forna prússneska anda. Sigur
hans bar vott um vilja þýzku
þjóðarinnar og þrá eftir hinum
gömlu heimsveldistimum. Hér
hafði þjóðernisstefna og hernaðar-
andi borið sigurorð af lýðræðis- og
lýðveldishugsjónunum. Hnyttinn
maður hafði á orði, að eftir þetta
hefði lýðveldið verið áframhald
þýzka heimsveldisins.
Hindenburg sór eið við stjórnar-
skrána og stóð við hann. það
mátti hann eiga. hann reyndi
aldrei að misnota vald sitt i því
skyni að endurreisa keisaradæmi i
Þýzkalandi. Á árunum 1925—'29
var ástandið i Þýzkalandi harla
gott, en þegar heimskreppan tók
að bitna harkalega á Þjóðverjum,
notaði hann vald sitt til hins
itrasta, kom á einræði forseta og
batt enda á stjórnarfarslegt lýð-
ræði.
Hindenburg fyrirleit Hitler,
„liðþjálfann frá Bæheimi".
Honum tókst að sigra hann árið
1932 í baráttu um forsetastólinn.
En það var sú alda þjóðernis-
byggju og afturhalds, sem hann
hafði komið af stað og verið máls-
svari fyrir, sem fleytti Hitler til
æðstu metorða.