Morgunblaðið - 27.04.1975, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. APRlL 1975
¥ 1 1 1 • í1 • r\ • •
Ipræl kunarvinnu r ^nr r oi nngjann
ÞAÐ verður varla mikið um
dýrðir næstkomandi miðviku-
dag, þegar upp rennur 30 ára
ártíð Adolf Hitlers, þjóðarleið-
togans sem á sér blóðugri feril
en aðrir menn á þessari öld og
var einræðisherra Þýzkalands
hin örlagaríku ár frá
1933—1945. Þvflík kynstur
hafa verið skrifuð um Hitler á
liðnum árum, að það væri óðs
manns æði að reyna að bæta
einhverju við það hér. Nógu
langt er samt liðið frá lokum
styrjaldarinnar til að sagn-
fræðingar eru farnir að reyna
að leggja hlutlægt mat á valda-
feril Hitlers. Þeir eru flestir
samdóma um að völd hans hafi
orðið með ólíkindum, en þrátt
fyrir það hafi hann samt sem
áður ekki skilið eftir sig nein
varanleg framlögtil mannkyns
ins, hvorki f siðfræðilegu né
efnislegu tilliti og að frumleiki
og sérstæði Hitlers sem stjórn-
málamanns hafi verið fólgið í
aðferðum hans fremur en hug-
myndum og markmiðum.
Einhverjir kynnu að segja,
að allt sem Hitler hafi skilið
eftir sig hafi verið blóð og tár.
Sagnfræðilegt mat á stjórn-
málaferli Hitlers og því þjóð
skipulagi sem hann skóp ásamt
meðreiðarmönnum sfnum með
Þriðja rfkinu er auðvitað ekki
nema ein hliðin á málinu.
Harmleikurinn sem fylgdi í
kjölfar valdabrölts Hitiers og
þýzku þjóðarinnar er hin
hliðin, þvf að milljónir manna
hafa átt um sárt að binda af
þeim sökum. Jafnvel hér
„norðan við strfð“ fóru Islend-
ingar ekki alveg varhluta af því
vopnaskaki, sem Hitler atti
heimsbyggðinni út f. Minning-
in um Hitler og hans hyski er
þó vafalaust sárust meðal
þeirra Islendinga sem komust
beinlfnis f kast við gerræði og
yfirgang útsendara foringjans.
I þeim hópi er Leifur Muller
verzlunarmaður, sem í tvö og
hálft ár sat í fangabúðum nas-
ista, bæði í Noregi og Þýzka-
landi. Og með því að flytja frá-
sögn hans verður dánarafmæli
Hitlers bezt minnst. Hann var
við nám í Noregi er stríðið
brauzt út. „Að námi loknu vann
ég í Noregi um þriggja ára
skeið eða fram á haust árið
1942 en þá fór ég að ihuga að
komast úr landi, líkt og fleiri
landar. Leiðin lá þá yfirleitt til
Svíþjóðar en síðan til Englands
og þaðan áfram heim til Is-
lands. Þjóðverjar höfðu her-
numið Noreg 1940 og varð ég
þvi að sækja um leyfi til þeirra
til fararinnar. Sem ástæðu fyrir
ferðinni gaf ég að ég ætlaði i
skóla í Svíþjóð og var raunar
kominn með staðfestingu á
þessari skólavist i hendurnar."
Leifur taldi sig eiginlega vera
kominn með fararleyfið í
hendurnar og átti sér einskis
ills von þegar hann var
kallaður á aðalskrifstofur lög-
reglunnar í Osló dag einn i
október 1942. „Þar var fyrir
þýzkur foringi ásamt Norð-
manni til að taka af mér skýrslu
og þegar þeir fóru að yfirheyra
mig, kom í ljós að þeir höfðu
haft veður af því að skólavistin
í Svíþjóð var aðeins fyrirbára
og ég hugðist fara heim til Is-
lands um England. Hvernig yf
irvöldin komust aó hinu sanna
varðandi umsókn mína um
fararleyfið komst ég aldrei að,
en að striðinu loknu fór ég til
Oslóar til að reyna aó komast að
því hvort einhver mér
kunnugur hefði lekið í yfirvöld-
in en þá var búið að eyðileggja
öll skjöl þar að lútandir"
Leifur var fluttur í fangelsið
við Möllergaten 19 í Osló, sem
stendur ennþá. „Þegar það
rann upp fyrir mér að ég yrði
fangelsaður brá mér auðvitað
illilega í brún, reiknaði
þó fastlega með því að
verða sleppt eftir þrjá
mánuði, eins og ég vissi að
algengt var um brot af þessu
tagi. Þarna í Möllergaten var ég
ásamt tveimur Norðmönnum og
einum Svía í eins manns klefa,
svo að það fór ekki vel um
okkur eins og nærri má geta.
Heldur skánaði þó aðbúðin að
þremur mánuðum liðnum eða
þar um bil, þegar ég var fluttur
i Grini-fangelsið rétt utan við
Osló, en þar voru fangar
geymdir meðan verið var að
upplýsa mál þeirra. I Grini
vorum við látnir vinna ýmís létt
störf og þetta var bezti
staðurinn af þeim fangelsum
sem ég hafði kynni af á þessum
árum. Ég var heldur bjartsýnn
á að mál min yrðu farsællega til
lykta leidd þarna í Grini. Ég
vissi ekki, að einmitt um þetta
leyti höfðu viðurlög við hvers
konar brotum á reglum yfir-
vaida verið hert mjög. Timinn
lejð og ég beið — mánuðirnir
urðu fimm. Þá fékk ég þær
fréttir að ég yrði meðal þeirra
fanga sem sendir yrðu til
Þýzkalands. Þetta kom gersam-
lega flatt upp á mig, því að mér
fannst brot mitt ekki svo stór-
vægilegt. En ég komst að því að
Leifur Miiller meó muni sem hann smfðaði f fangabúðunum til að
drepa tímann. (Ljósm. Emilfa).
Leifur Mtiller rifjar upp endurminningar
frá fangabúðavist í Þýzkalandi stríðsáranna
menn voru teknir fyrir alveg
ótrúlegustu hluti —jafnvel fyr-
ir það eitt að bera rós í hnappa-
gatinu á afmælisdegí konungs-
ins. Þjóðverjar litu á það sem
andóf gegn foringjanum.“
Leifur fór ásamt 200 öðrum
föngum með Monte Rosa —
þrælaskipinu eins og fangarnir
kölluðu það — yfir til Dan-
merkur, en þaðan voru þeir
fluttir meðlesttil Saxenhausen
fangabúðanna við Oranienburg
ekki langt frá Berlín. Þar
geymdi Þriðja ríkiö póiitíska
fanga og afbrotamenn af
öllum mögulegum þjóóernum.
Leifur sagði þó, að fangarnir
frá Noregi hefðu ekki grátið
örlög sín svo mjög þegar lagt
var upp i þessa ferð til Þýzka-
lands. Þeim höfðu þá borizt
fregnir af innrás bandamanna
inn í Italíu og þeir því talið að
ekki væri nema lokaþáttur
styrjaldarinnar eftir.
„Erfiðasti timi fangabúða-
vistarinnar í Þýzkalandi var
fyrsta hálfa árið,“ sagði Leifur.
„Maður gleymir seint að-
komunni í Saxenhausen — að
sjá fangana sem fyrir voru í
röndóttum vinnufötum að störf-
um, grindhoraða og ilia tii
reika. Atburðarásin var samt of
hröð til að maður gerði sér fylli-
lega grein fyrir því hvernig
málum manns væri komið að
eftir skamma stund stæði mað-
ur í sömu sporum og þessir
menn. Ég hafði gert mér svo
allt aðrar hugmyndir um fanga-
búðirnar, hélt að maður ætti að
fara í einhvers konar frjálsar
vinnubúðir, þar sem unnið væri
ákveðinn hluta dagsins en síð-
an visst frjálsræði."
Raunin varð ailt önnur.
„Fangabúðirnar voru byggðar
upp af mörgum skálum og var
gert ráð fyrir um 250 manns í
hverjum skála en við vorum
áreiðanlega aidrei færri en 500
í hverjum skála, því að yfirleitt
deildu tveir menn hverju rúm-
fleti," segir Leifur ennfremur.
„Við vorum ræstir kl. 4 á
morgnana, fengum aðeins
kaffigutl í árbít því að matar-
skammtin höfðum við fengið
kvöldið áður og honum var
ætlað að duga okkur fram eftir
næsta degi. Því næst vorum við
reknir út á bersvæði, látnir
skipa okkur i fylkingar og síðan
Þessar myndir á Leifur til minningar um fangabúðavistina en þær
gefa til kynna hvernig lffið þar hefur verið.
vorum við taldir. Þetta var
mikið mannhaf, þar eð þarna
munu hafa verið upp undir 10
þúsund menn að jafnaði og af
öllum mögulegum þjóðernum
— Rússar, Pólverjar, Frakkar,
Belgar og þannig mætti lengi
telja. Fangabúðirnar voru um-
girtar margfaldri gaddavirs-
girðingu og voru skotturnar
með ákveðnu millibili. Að
talningu lokinni gekk stór hluti
fanganna fylktu liði út úr
fangabúðunum til vinnu sinnar
utan þeirra, en aðrir héldu
kyrru fyrir innan fangelsis-
girðingarinnar við ýmis störf
þar. Fagmenntaðir menn fengu
yfirleitt einhver störf við sitt
hæfi en við hinir sem komnir
vorum úr þjónustugreinunum
lentum einatt i erfiðisvinnunni
— byggingarvinnu, vega- og
holræsagerð utan fanga-
búðanna Þetta var langur
vinnudagur — maður vann frá
kl. 6 á morgnana til kl. 6 á
kvöldin með 20 mínútna matar-
hléi svo að margir voru oftast
úrvinda að starfsdegi loknum.“
Töluvert var um flóttatil-
raunir, enda ekki svo ýkja
erfitt að hefja flóttann. „Við
vorum yfirleitt 30—40 manns í
hverjum vinnuhópi og okkur
fyigdi ávallt vopnaður vörður.
Það var þvi ekki svo auðvelt
fyrir vörðinn að fylgjast náið
með hverjum og einum en hins
vegar var næstum vonlaust að
flóttinn heppnaðist, þvi aó fyrst
þurfti fanginn að veróa sér úti
um föt í stað röndóttu
klæðanna og síðan skilríki, því
að það var stöðugt verið að
spyrja fólk um skilríki. Þeir
sem reyndu fiótta náðust þess
vegna oftast aftur."
Leifur varð vitni að mörgum
harmleiknum meðan hann
dvaldist í Saxenhausen. „Þarna
voru menn hengdir að okkur
viðstöddum. Fangarnir voru
jafnan kallaðir út til að vera
viðstaddir meðan dómum var
fullnægt og fyrir kom að tveir
menn voru hengdir í einu. Ekki
veit ég hve margir létu lífið
þarna í fangabúðunum en þeir
voru ófáir. Það sem fyrst og
fremst hélt i manni lífinu voru
rauðakrosspakkarnir sem
bárust okkur frá ýmsum lönd-
um. Á einn annan Islending
rakst ég í Saxenhausen. Sá
hafði verió í Þýzkalandi þegar
striðið skall á og hann hafði
verið virkjaður til að senda út i
útvarpi áróður nasista á is-
lenzku. Hann endaði aftur á
móti útsendingar sínar með
þeim oróum „að hann kæmi aft-
ur á sama tíma á morgun með
sömu lygarnar" og komst um
síðir upp um hann. Þessi Is-
lendingur veiktist hins vegar i
fangabúðunum og lézt þar
skömmu síðar.“
Leifur var i Saxenhausen-
fangabúðunum frá því i júní
1943 þar til i marz 1945. Þá fór
að kvisast út meðal hinna
norrænu fanga í Saxenhausen
að sænska rauða krossinum
hefði verið falið að sækja alla
Dani og Norðmenn sem i þýzk-
um fangelsum væru. „Sem Is-
lendingur var ég hins vegar
ekki á þessari skrá og ekki laust
við að ég örvænti þar af leió-
andi um minn hag en allt fór
þetta betur en áhorfðist," sagði
Leifur. „Við vorum síðan flutt-
ir frá Saxenhausen til fanga-
búða við Neuenganne, skammt
frá Hamborg og vorum við þar í
röskan mánuð. Þarna var aðbúð
fanganna jafnvel enn verri en í
Saxenhausen þar eð rauða-
krosspakkarnir bárust ekki
þangað jafn reglulega og maður
varð þeirri stund fegnastur að
losna þaðan.“
Um þetta leyti náðist sam-
komulag milli bandamanna og
Þjóðverja um að þessir fanga-
flutningar skyldu látnir óáreitt-
ir en það var þó háð því skilyrði
aó þeir færu fram í dagsbirtu.
„Vígstöðvarnar voru komnar
svo nærri Neuenganne að Þjóð-
verjarnir þorðu ekki að bíða
lengur og var farið með okkur í
bílalestum frá Neuenganne
seint að kvöldi. Bandamenn
urðu ferða okkar varir og héldu
að þarna væru á ferðinni her-
flutningar. Gerðu þeir árás á
bílalestina og kom mikil skot-
hríð á bílinn sem ég var í. Féllu
þar tveir fanganna en margir
særðust. Ég slapp heill frá
þessu en það kviknaði í bílnum
og við áttum fótum okkar fjör
að launa. Eftir þetta bar ekki
fleira við og komumst við
klakklaust til Fröslevfangabúð-
anna skammt frá Flensborg við
landamæri Danmerkur og
Þýzkalands. Þarna vorum við
þar til i mai, þegar sænski
rauðikrossinn tók við okkur og
flutti okkuryfir til Svíþjóðar."
Að vísu fengu Leifur og sam-
fangar hans ekki frelsið sam-
stundis, þótt til Svíþjóðar
kæmi, þar eð þeir voru þá strax
drifnir í sóttkví í Ronneby í
Suður-Svíþjóð. „Samt var það
ákaflega skrítin tilfinning að
koma til Svíþjóðar og vita að
maður var frjáis — borða
mannsæmandi mat með venju-
legum hnifapörum, sofa ein-
samall I rúmi,“ segir Leifur.
„Auðvitað voru þessi tvö og
hálfa ár lengur að líóa en
nokkur annar jafn langur tími
á ævi minni. Eftir á þykir
manni líka fangabúðavistin
hafa verið töluverð lifsreynsla,
en þrír mánuðir hefðu þó verið
ærinn skammtur af henni. Ég
veit um marga sem aldrei biðu
þessarar fangelsisvistar bætur
og sjálfur átti ég við veikindi að
stríða töluvert eftir að
Framhald á bls. 36