Morgunblaðið - 03.08.1975, Síða 23

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. AGÚST 1975
27
Á SUMARDEG!
Erlendur Jónsson
Sannfræði og sögusvið
STÖRHÁTÍÐA er gjarnan
minnst meö bókaútgáfu. Á
björtum dögum lýðveldis 1944
voru mikil umsvif hjá útgef-
endum. Sú bókin, sem minnst
var að broti, dreifðist víðast:
Stjórnarskrá fyrir Lýðveldið ís-
land. Bæklingur sá sést nú bók
staflega hvergi. Ragnar i Smára
sendi frá sér glæsilega bóka-
flokka með úrvali islenskra og
erlendra bókmennta. Næstu
árin var ekki annar maður
oftar /íefndur þegar bókaút-
gáfa barst i tal. Fjöldi manns
gekk hús úr húsi til að safna
áskrifendum að geysimikilli al-
fræðiorðabók sem í vændum
var. Hún kom aldrei út. Ný Is-
lendingasagnaútgáfa hljóp af
stokkunum og var mikið aug-
lýst. Islendingasögur inn á
hvert heimili! Það fyrirtæki
gekk betur. Fyrir striðsgróðann
höfðu margir komið sér upp
bókahillum. Utgefendur is-
lendingasagnanna vissu því
hvað þeir voru að gera: Þetta
varð dæmigerð bókahilluút-
gáfa, tugir bóka af sömu stærð
og allar eins, bandið svart,
kjölur vel gylltur — sannkallað
stofustáss eða hvað? Raunar
var þetta nokkuð meira því
þarna höfðu góðir fræðimenn
lagt hönd að verki. Og þarna
voru saman komin — auk sagn-
anna — öll helztu fornrit sem
almenningur hafði lagt i vana
sinn að lesa. Ég sagði hafði —
þvi fram undir það voru fslensk
fornrit að minnsta kosti svo
mikið lesin að sá þótti illa
viðræðuhæfur sem kannaðist
þar ekki við helstu nöfn og at-
burði. Börnin tóku að lesa þetta
strax og þau gátu stautað sig
fram úr því og síðan var verið
að glugga í þetta alla ævi eftir
því sem tími vannst til. Njála og
Kapitóla eða Maðurinn með
stálhnefana gátu best átt sam-
leið sem afþreyingarefni. Forn-
ritin höfðu hvarvetna verið
fáanleg i útgáfu Sigurðar
Kristjánssonar, óbundnar
bækur og íburðarlausar og
fremur ódýrar en einkar hand-
hægar og vel lagaðar til að
geyma undir koddanum eins og
titt var áður en bókahillur urðu
menningartákn og stöðumark.
Það var þvi dálítið skrítin en
likast til ekki jafneinstæð kald-
hæðni örlaganna að þá fyrst, er
almenningur gat eignast þessi
rit í veglegu og samstæðu bandi
til að skreyta með híbýli sfn —
að þá fyrst skyldi fólk hætta að
Iesa Njálu og Grettis sögu sér
til skemmtunar en þess i stað
leggja metnað sinn i að sýna
„Islendingasögurnar" uppi í
hillum. Eins og minjagripi!
Nokkru áður höfðu geisað
hatrammar deilur um stafsetn-
ing á íslenskum fornritum
vegna þess að Halldór Laxness
hafði búið fáeinar Islendinga-
sögur til útgáfu með „nútfma-
stafsetning“. Forstöðumaður
Handritastofnunar hitti nagl-
ann á höfuðið þegar hann sagði
fyrir nokkrum árum að sú deila
hefði í raun verið pólitisk. Is-
lendingasagnaútgáfan fylgdi
hefðbundinni samræmdri staf-
setning.
Nú hafa skólarnir tekið við
hlutverki heimilanna i gamla
daga að halda fornbókmennt-
unum að ungu fólki. Allt er
prentað með gildandi stafsetn-
ing og flestir sammála um að
það sé hyggileg ráðstöfun. Fá-
einar sagnanna hafa komið út i
„skólaútgáfum", einkar hand-
hægum pappfrskiljum. Og ný-
verið hefur Skuggsjá I Hafnar-
firði sent frá sér heildarútgáfu
Islendingasagna, níu bindi alls
(að nafnaskrá meðtalinni sem
er ókomin út), allt með þeirri
stafsetning sem var I gildi
þegar bækurnar voru búnar
undir prentun.
Er útgáfa sú, eins og áður-
nefnd íslendingasagnaútgáfa,
stofuprýði, einnig ágætlega
vönduð að innri frágangi og til
þess fallin að halda vakandi
áhuga á sögunum, t.d. með
þeim sem hafa kynnst þeim í
skóla.
Það mjög svo viðkvæma
deilumál lærðra og leikra hvort
sögurnar séu sagnfræði eða
skáldskapúr er að mestu
hjaðnað og óhætt að segja að
þar séu menn nú nær þvi að
mætast á miðri leið. Um það
gamla og allt að því þjóðlega
meiningarmál segja þeir
Grímur M. Helgáson og Vé-
steinn Ólason í formála Skugg-
sjárútgáfunnar:
„Menn hafa haft á þvi ólikar
skoðanir, hvort þeir atburðir
hafi gerzt, sem frá er greint i
Islendingasögum, og hvort þeir
hafi gerzt nákvæmlega eins og
sögurnar segja. Það skiptir litlu
máli fyrir okkur, sem Iesum
þær okkur til ánægju. Hitt
skiptir miklu meira máli, að
þær eru „sannar" í æðri
merkingu."
Þegar ferðast er um landið á
björtum degi blasa sögustaðir
við í hverju héraði. Ár eftir ár
leggja einstaklingar og hópar
leið sina á söguslóðir Njálu,
enda hæfileg dagsferð úr höf-
uðborginni, koma að Hiíðar-
enda og Bergþórshvoli og
gjarnan einnig að Keldum.
Einnig er títt orðið að kennarar
fari þangað austur með nem-
endur sina, haust eða vor. Svo
mjög eru sögurnar runnar þjóð-
inni i merg og bein að þeir, sem
hafa jafnvel ekki lesið staf í
þeim, vita þó furðumikið um
efni þeirra og kunna skil á hvað
gerðist á þessum eða hinum
staðnum þegar á slóðirnar er
komið.
Dag einn í sumar hitti ég á-
gætan vin minn sem er bæði
skáld og bókmenntakennari og
eiginlega nokkurs konar þús-
undþjalasmiður á menningar-
sviðinu. Hann hafði nýlega ver-
ið norður í Drangey. Og daginn
eftir ætlaði hann að leggja af
stað norður i Húnavatnssýslu.
Hann var að undirbúa skólaút-
gáfu af Grettis sögu og kvaðst
ekki mundu ljúka þvi verki
fyrr en hann hefði kannað
helstu söguslóðirnar; ætlaði
meðal annars að ganga ýmsar
leiðir sem sagan greinir frá að
farnar hafi verið. Hann taldi að
ýmsir misskildu frásagnir af
ferðum söguhetja i Islendinga-
sögum vegna þess að þeir gerðu
sér ekki grein fyrir hinum
fornu alfaraleiðum, miðuðu
jafnvel við vegina eins og þeir
liggja nú á dögum sem væri
auðvitað fjarri lagi.
Þó Islendingasögurnar séu si-
gildar bókmenntir eru þær líka
staðbundnar. Sá, sem les ein-
hverja söguna en hefur ekki
séð sögusviðið, verður að setja
sér það fyrir hugskotssjónir. En
fyrri kosturinn er þvi betri sem
sjón er sögu ríkari og er ekki
ótímabært að minna á það nú
því enn er hásumar.
Sú tið kemur óliklega aftur
að fólk lesi sögurnar almennt
til að uppfylla þörf sina fyrir
hasar og spennu. Eigi að síður
er unga fólkið nú betur heima i
Islendingasögum en jafnaldrar
þess fyrir svo sem tuttugu ár-
um, þökk sé skólunum og skóla-
útgáfunum.
Erlendur Jónsson.
MORGUNBLAÐIÐ MEÐ MORGUNKAFFINU — Myndin sýnir þegar
blaðið kemur úr prentvélinni á leið inni pökkunarsalinn — sfðan til
yfir 40 þúsund kaupenda um land alit.
að Le Monde og þá ekki sizt fyrir
tilstuðlan ýmissa forystumanna
lýðræðis og frjálsrar hugsunar á
Vesturlöndum, sem réttu blaðinu
hjálparhönd á örlagastund. Af
fjölmörgum merkum blöðum, sem
gefin eru út i Paris um þessar
mundir er Le Monde nú hið eina,
sem skilar hagnaði. Le Monde er
borgaralegt blað og þar birtast
ýmsar skoðanir, eins og verða vill
í góðu dagblaði, sem gegnir
skyldu við samfélag sitt. En
grundvöllur þess er að sjálfsögðu
aá standa vörð um lýðræði í
Frakklandi, frjálsa hugsun og
borgaraleg réttindi. Þekktasti
listmálari Islands, Erro, sagði
ekki alls fyrir löngu við þann,
sem þetta ritar, að Le Monde væri
bezta blað. sem út væri gefið i
heiminum. Samt var gerð tilraun
til að kúga það til hlýðni og afli
rlkisvaldsins beitt til þess. Við
skulum muna, að unnt er að gera
atlögu að tjáningarfrelsi með
ýmsu móti, m.a. með þvi að reyna
að svelta blöð og þar með hindra
útkomu þeirra með ýmiss konar
stjórnarathöfnum, sem enga stoð
eiga í neinum lögum eða reglum í
þeim þjóðfélögum, þar sem með
réttu er unnt að tala um pólitfskt
siðgæði og mannréttindi.
Astæða er til að minnast á slík
dæmi sem þessi, þegar rifjaður er
upp hinn merki þáttur Sigfúsar
Jónssonar, fyrrum framkvæmda-
stjóra Morgunblaðsins, í lífi og
störfum blaðsins og hið mikla
starf hans, sem allt miðaði að því
að treysta fjárhagslegan grund-
völl stærsta blaðsins á Islandi og
þar með prentfrelsi. I þeirri trú
að blað eins og Morgunblaðið þoli
alla heiðarlega samkeppni, einnig
af ríkisvaldinu, er áfram starfað í
anda þeirra brautryðjenda, sem
grundvöllinn lögðu. Markmið
Morgunblaðsins er, eins og les-
endur þess vita, að standa vörð
um hin sömu réttindi, sem reynt
var að svipta Le Monde á sínum
tima, en tókst að sjálfsögðu ekki.
Nauðsynlegt er að menn geri
sér grein fyrir þvi, að hagsýni,
þrautseigja, skarpskyggni og
gætni þarf að viðhafa í rekstri
góðs dagblaðs, svo að ekki sé talað
um þá árvekni og miklu vinnu,
sem útkoma þess krefst frá degi
til dags, og þá ekki sizt af þeim
sem móta blaðið og skrifa það
daglega. Ef allir unnendur og vin-
ir dagblaðs leggjast ekki á eitt um
að slá skjaldborg um það, getur
illa farið. Gagnrýni á hvert gott
dagblað að þola og ekki sízt af
vinum sínum, enda er sá vinur,
sem til vamms segir. En órök-
studdar fullyrðingar, oft og einatt
ungs og reynslulítils fólks, kalla
hvorki á athygli né umræður, þær
falla í grýttan jarðveg, eins og
tilgangslausar árásir heldur lítils-
sigldra andstæðinga, sem eiga þá
ósk heitasta, að lýðræði verði ein-
ræði að bráð, að kommúnismi taki
öll völd á Islandi, að aðdáendur og
bandamenn Baader-Meinhoffs
móti siðgæði og réttarfar — og
sfðast en ekki sizt — að blað eins
og Morgunblaðið hætti að koma
út: Þá verður gaman að lifa, Lára
mfn, segir Þórbergur Þórðarson i
bréfi til Láru, eins og frægt er
orðið. En það, sem einum mesta
stílista islenzkrar tungu leyfist
ætti ekki að vera leyfilegt hvaða
húmorlausum bögubósa sem er:
Og eitt að lokum: Meðan rikis-
fjölmiðlarnir velta sér upp úr
stórtapi, ætti ríkisvaldið að sjá
sóma sinn i að veita blöðun-
um fullt frelsi til að sinna skyld-
um sinum við þegna þjóðfélagsins
án fhlutunar eða afskiptasemi af
rekstri, vexti eða viðgangi blað-
anna. Ef svo er ekki, getur það
einungis leitttilátaka eða örþrifa-
ráða á borð við aðgerðir þeirra,
sem nú eru að gefa lýðræðið upp á
bátinn, eins og Indiru Gandhis,
svo að nafn sé nefnt.
Prédikað
yfir vindmyllum
Áður en upp er staðið mætti
drepa á þær trúmáladeilur, sem
hér hafa verið og þá einkum milli
þeirra presta þjóðkirkjunnar sem
aðhyllast sálarrannsóknir og
hinna, sem eru þeim andvigir.
Auðvitað er hverjum einstökum
heimilt að hafa þær skoðanir á
þessum hlutum, sem þeir vilja, og
er ekki úr vegi að minna á tvær
litlar tilvitnanir, aðra i grein eftir
biskupinn, hr. Sigurbjörn Einars-
son, sem birtist hér i blaðinu mið-
vikudaginn 9. júlí s.l. og heitir
Um prestastefnuna, en hina í
grein eftir sr. Ulfar Guðmunds-
son í Ólafsfirði, Nokkrar skýring-
ar, sem birtist hér í blaðinu
þriðjudaginn 8. júli s.l. Biskupinn
dr. Sigurbjörn segir m.a.: „En
jafnframt sagði ég, að það sem
flokka má almennt undir merki
spfritismans væri ekki allt á sama
bási. Þarværu afbrigðin mörg.“
Með þessum orðum er biskup-
inn augljóslega að benda mönn-
um á, að sálarrannsóknir eru af
ýmsu tagi, jafnvel sumt i þeim
ekki forkastanlegt, enda sæti það
sizt á þeim, sem boða fagnaðarer-
indi framhaldslifsins, að afgreiða
spiritismann, sem a.m.k. hér á
landi byggist á krisjinni trú, með
einu pennastriki.
I grein sr. Úlfars Guðmunds-
sonar, upphafsmanns marg-
nefndrar tillögu prestastefnunn-
af, sem mestum úlfaþyt olli, segir
m.a.: „Afstaða mín til þessara
mála er i grundvallaratriðum
þéssi: Spiritismi er fjölskrúðug-
ur, en í mínum huga reyni ég ætíð
að draga skýr mörk milli spirit-
ismans sem sálarrannsókna og
spiritisma sem trúarbragða eða
trúarhreyfingar. Öll rannsóknar-
störf og þar með taldar sálarrann-
sóknir, sem undir þvi nafni fá
staðið vildi ég gjarnan efla. Slíkar
rannsóknir hafa að undanförnu
verið stundaðar víða' um lönd,
m.a. við háskóla og visir að þeim
er nú að ganga sin fyrstu spor við
Háskóla Islands undir forystu dr.
Erlends Haraldssonar, sem ég
þekki af góðu einu frá fornu fari.
Engum hnútum vildi ég kasta að
þessum störfum án tilefnis. Að-
eins vildi ég leggja áherzlu á að
fullrar nákvæmni sé jafnan gætt i
vinnubrögðum og um það eru
væntanlega allir á einu máli ..
Og ennfremur: „Þá mætti spyrja,
hvort ég teldi mögulegt, að sálar-
rannsóknir séu stundaðar án þess
að rannsóknaraðilar gjöri þær að
einhverju marki að átrúnaði sín-
um. Það tel ég vera mögulegt,
gjöri menn sér far um að sýna
fulla aðgát I þeim efnum . .
Hér er vel og drengilega mælt.
Og nú mætti spyrja: Er ekki kom-
inn tími til að prestastéttin, og þá
ekki sizt oddvitar íslenzku kirkj-
unnar, gangi fram fyrir skjöldu
og efli, eins og efni standa til,
sálarrannsóknir við Háskóla Is-
lands, svo að þessi sffelldu, hvim-
leiðu átök milli kristinna manna á
Islandi geti einhvern tíma tekið
enda. Ekki veitir af að kirkjan
snúist einhuga til varnar gegn
raunverulegum andstæðingum
sinum, fólki sem á þá ösk heitasta
að önnur trúarbrögð, kommún-
ismi eða eitthvað álfka, Ieysi hana
af hólmi — og helzt sem fyrst. Það
yrðu hörmuleg endalok íslenzku
kirkjunnar, ef hún þyrði aldrei að
takast á við raunverulega and-
stæðinga, en léti sér öllum stund-
um nægja vindmyllurnar einar.
Kristur og boðskapur hans munu
að sjálfsögðu endast, svo lengi
sem Islendingar eru trúir arfleifð
sinni og fegurstu fyrirheitum, en
nú um stundir er öllu meiri vafi á
örlögum kirkjunnar, þvi miður.