Morgunblaðið - 17.05.1980, Page 37

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 17. MAÍ1980
37
Jón Þ. Árnason:
Það erflónska að búast við bjargráðum af
þeim, sem hugsa eins ogfjöldinn talar.
Lífríki og lífshættir L
Efinn um burðarþol náttúru-
ríkisins og, í rökréttu framhaldi
af honum, óttinn við tilvistar-
nauð mannkynsins sem lífveru-
tegundar, hafi rutt sér sífellt
ofar á dagskrá tíðarandans, er
allt til loka 3. ársfjórðungs
líðandi aldar var fjötraður ofsa-
trú á óþrjótandi töframátt efnis-
bundinna framfara, reistum á
grunni vísinda- og tækniafreka.
Nú verður því varla litið svo í
blað eða tímarit, merk og ómerk,
eða hlýtt á fréttir og prédikanir,
án þess að um hin válegu
málefni sé fjallað rétt eins og
eitthvað, sem öllum hafi verið
ljós frá ómunatíð.
Af þeim sökum er nánast
sjálfgefið að sú spurning vakni,
hvers vegna komið sé fram á
glötunarþröm, hvernig sú ganga
var hafin og leidd, úr því að allir,
eða a.m.k. flestir, hafa vitað og
skilið, hvað framfaraklukkan sló
fyrir mörgum árum eða jafnvel
áratugum.
Ráðaleysi í
velferðargildru
Þótt hér verði látið undir
höfuð leggjast að ráða í þvílíkar
þverstæður óreiðualdar, verður
tæplega talið úrleiðis að benda á,
að hinar blossandi umræður um
eyðileggingu náttúrlegra lífs-
skilyrða og mannlegra lífshátta,
bera einnig að því leyti hryggi-
legan vott um uppgjafaranda og
úrræðaleysi ráðandi samtíðar-
afla, að þau fara hamförum gegn
afleiðingaatriðum og sjúkdóms-
einkennum, en annað hvort
þekkja ekki raunverulegar
hnignunarorsakir þess, sem
venjulega hefur verið talið eftir-
sóknarvert menningarlíf, ellegar
hafa þær vitandi vits að engu.
Mér sýnist því lítið efamál, að
flest hugsandi fólk, muni heils-
hugar geta tekið undir með
þýzka rithöfundinum og fræði-
manninum Heinz Friedrich, er
kemst þannig að orði (í bók sinni
„Kulturkatastrophe — Nachruf
auf das Abendland", Hamburg
1979):
„Staðreynd er því, að hin
hraðfara eyðilegging um-
hverfisskilyrða, sem iðnaðar-
þjóðfélög nútimans leystu úr
læðingi. er aðeins afleiðing
miklu djúpstæðari atburða-
rásar — nefnilega skyndofn-
unar og þar með hrörnunar
vestrænnar menningar.“
Vitanlega er ekkert undarlegt
við að afleiðingar séu yfirleitt
auðþekktari en orsakir. Margs
konar orsakir illbærilegra
óþæginda og jafnvel skelfinga
liggja þó oft ekki dýpra en svo,
að sérhver sæmilega skynug
manneskja ætti að geta gert sér
þeirra grein án teljandi
áreynslu. Aðrar verða eðlilega
vandfundnari. En ef og þegar
ófarnaðarorsakir eru fundnar án
þess að tvímæla orki, virðist
ekkert áhorfsmál, að við þeim
beri að bregðast með uppræt-
ingu fyrir augum.
A hinn bóginn verður rauna-
lega oft sá hængur á, að einmitt
þá skortir djörfung og dug.
Oft og lengi hefir sú krafa
verið höfð í frammi, að menn
ættu að læra af sögunni, reynsl-
unni — bæði sinni eigin og
annarra. Raunin hefir samt sem
áður orðið sú, að fá dæmi munu
finnast um erfiðara og lang-
dregnara nám. Svo torsótt hefir
það í sannleika sagt reynzt, að
spekingur nokkur, sem ég man
ekki að nefna í svipinn, þótti
komast afar nærri kjarna máls-
ins, þegar hann mælti á þá leið,
að það helzta (eða eina), sem
mannkynið hefði lært af mann-
kynssögunni, væri, að það hefði
ekkert af henni lært.
Vafalítið hefir hinn merki
maður tekið fremur of djúpt í
árinni, væntanlega af ásettu
ráði, í því skyni að leggja
áherzlu á þá sannfæringu sína,
að heillavænlegir lærdómar
hefðu orðið úti í hrævakulda.
Einn hinna gagnlegustu lær-
dóma, sem auðvelt hefði átt að
vera að draga af þúsunda ára
misviðrasamri vegferð mann-
eskjunnar í rúmi og tíma, sér-
staklega eftir að hún gekk í
velferðargildrur liberalisma og
sósíalisma, er án efa sá, að
lífshamingjan lýtur ekki mark-
aðslögmálum, og því síður lög-
skipuðum verðlagsákvörðunum.
Hún er ekki til sölu og fæst því
ekki keypt.
Himinháir kauptaxtar og mik-
il yfirvinna koma að litlu haldi
og hefna sín undantekningalítið
með verðsprengingum; eyðslu-
vöxturinn hefir náttúruspjöll og
Hljómsveitarstjóri „velferðarinnar“
Barátta
niðurlægingu við háð og spé
framfærsluríkisins.
Verður þá til einskis að berj-
ast? Þeirri spurningu verðum
við að svara neitandi. Berjast
verðum við — og það þótt ekki se
nema baráttunnar sjálfrai
vegna.
Um árangurinn getum við
hins vegar ekkert vitað — en
hefjast verðum við handa eigi aö
síður. Verkefnið er risavaxið,
satt og rétt er það, og úrslit
hljóta að velta á þeim, sent
forystu taka.
En enda þótt svo kynni að
fara, að baráttan fyrir sam-
virknibúskap manns og náttúru
mistækist, væri samt sem áður
ófyrirgefanleg glópska að ana
eyðsluvaxtarbrautina beint af
augum hér eftir sem hingað til.
Slíkt gönuskeið myndi ekki leiða
til annars en að stytta frestinn
til óhjákvæmilegra skuldaskila á
ábyrgðarlausan hátt, með þeirri
afleiðingu að fallið niður af
heljarbrúninni hlyti að verða
miklu harkalegra en ella.
„Þeir ljúga
allir ...“
Flestum okkar verður alltof
oft á að hneykslast vegna yfir-
sjóna og misferlis náungans:
Hins vegar valda eigin heimska
og aumingjaskapur okkur
sjaldnast erfiðum andvökum.
Astæðan mun líklega helzt vera
sú, að hugsanir okkar rista ekki
sérlega djúpt, og framkvæmda-
þrekið af skornum skammti.
Þannig eru atkvæði. Úrlausna
verður því aldrei að vænta úr
án fórna er óhugsandi
lífríkistjón, orkuskort og hrá-
efnaskort í för með sér. Máls-
metandi vísindamenn eru þess
vegna mjög bærilega á einu máli
um, að núlifandi kynslóðir séu
komnar ískyggilega langt með að
torga þeirri köku nú þegar, sem
afkomendunum var einnig ætl-
uð.
Kardínáli
teku til máls
Við og við láta velviljaðir og
vakandi athugendur samtíma-
þróunar þess reyndar getið, að
straumhvarfa sé tekið að gæta í
viðhorfum almennings til vel-
Og kardínálinn spyr:
„Er því í rauninni ekki þannig
farið, að fjöldi fólks gleymir
bókstaflega að lifa sökum ein-
skærrar ágirndar? Er sannleik-
urinn ekki sá, að margur maður-
inn kaupir hluti, sem hann
þarfnast ekki, fyrir peninga, sem
hann á ekki, til þess að ganga í
augun á fólki, sem honum geðj-
ast ekki að?“.
Skynsamlegar athugasemdir
hins háttsetta kirkjuhöfðingja
þurfa engum að koma á óvart.
En dr. König kardínáli er auðvit-
að fyrst og síðast dyggur þjónn
kirkju sinnar og ötull talsmaður
jákvæðan, framsýnan hátt.
Ennfremur ber og á að líta, að
skyndigeðhrif, duttlungar og
tízkustraumar móta iðulega al-
menningsálitið, sem eðli sínu
samvkæmt er hvarflandi og því
óábyggilegt. Þess vegna m.a. er
ákaflega ósennilegt, að almenn
skynsemd, þó að sammögnuð
kunni að verða, megni nokkru
sinni að standast ofuráhrifum
tæknivæddra hraðgróðaafla
snúning nema örskamma hríð.
Orð og árangur
Er þá frágangssök að ímynda
sér, að hugsjónin um nærgætni
við náttúruríkið og skaplega
Uppgjöf og Orðaflaumur Forysta
úrræðaleysi í athafna fyrir
stað finnst engin
ferðartilburða atvinnulýðræð-
ismanna. T.d. hefir dr. Franz
König, kardínáli í Vín, sem
alvarlega kom til álita við
síðasta páfakjör, en snerist á
sveif með yngri vini sínum,
Karol Woityla, núverandi páfa,
látið þess getið nýlega (í viðtali
við vikublaðið „Bunte“, Offen-
burg, 2. f.m.), að undanfarin ár
hafi hann orðið þess var í
vaxandi mæli, að fjöldinn óskaði
afturhvarfs til einfaldari og
heilbrigðari lífshátta. Hann
kveður fjölda fólks tekinn að
spyrja sjálfan sig: Er lífsnautnin
í raun og veru aðeins fólgin í
vinnu, peningapuði, eyðslugetu?
Og honum virðist flestir hafa á
tilfinningunni, að þeir fari á mis
við hið eiginlega líf, hina
fölskvalausu lífsgleði, hina
sönnu hamingju.
þeirrar trúar, sem hún hefir
helgað sig og sína.
Fyrir því hlýtur getsakalaust
að mega efa, að stofnun og
trúarbrögð, er hafa leitt mann-
dýrkun til jafn fortakslausrar
upphefðar og raun sannar, sé að
öllu leyti traustvekjandi stór-
skotalið í stríðinu gegn heims-
ósómanum, sem ekki hvað sízt á
rætur að rekja til forynjulegra
kenninga um, „að manneskjan er
kóróna sköpunarverksins",
„maðurinn er herra náttúrulög-
málanna", „allir menn eru skap-
aðir jafnir", o.fl. af svipuðu tagi.
Ekki er heldur ósanngjarnt að
ætla, að kirkjunnar mönnum
hætti óhóflega til að ofmeta
gæzku og skynsemi manneskj-
unnar yfirleitt, en þó alveg
sérstaklega vilji hennar til þess
að beita vitsmunum sínum á
lífshætti manneskjunnar verði
einhvern tíma að veruleika? Öil-
um er fyrir löngu orðið kunnugt
um, hversu lítils kristinn dómur
hefir fengið áorkað á nálega
2.000 árum. Honum fylgdi þó úr
hlaði sægur þróttmikilla boð-
bera og snjallra áróðursmeist-
ara, hann hreif hugi og hjörtu
alþýðu og borgara á undra-
skömmum tíma; keisarar, kon-
ungar, heimspekingar, hershöfð-
ingjar og herraþjóðir urðu síðan
í fylkingarbrjósti. Þrátt fyrir
það lifa Dauðasyndirnar sjö —
ágirnd, nízka, öfund, óhóf, leti,
bruðl og hroki — enn þann dag í
dag við biómlegan hagvöxt, eig-
inlega gróskumeiri en nokkru
sinni fyrr. A sama tíma veslast
Megindyggðirnar fjórar — fyrir-
hyggja, réttsýni, hugprýði og
hófsemd — upp í örbirgð og
vinstri átt. Málsbót er, að al-
menningur hefir ekki tranað sér
fram á uppboðstorgum fyrir-
greiðslumarkaðarins og skuld-
bundið sig til þess að leysa
sérhvert vandamál öllum að
kostnaðarlausu.
Það hafa aðrir gert:
Atvinnulýðræðismenn, sem
kalla sig stjórnmálamenn.
Um þá manntegund fórust
framsýnismanninum og heim-
spekingnum Oswald Spengler
þannig orð í fyrri hluta síðustu
bókar sinnar, „Jahre der Ent-
scheidung“, sem kom út árið
1936 (síðari hlutanum auðnaðist
honum ekki að ljúka fyrir andlát
sitt sama ár):
„Enginn stjórnmálamaður,
enginn flokkur. naumast
nokkur pólitískt hugsandi
maður, stendur í dag nægi-
lega vel að vígi til þess að
segja sannleikann. Þeir Ijúga
allir, þeir taka allir undir í
kór hins dekurspillta og fá-
vísa fjölda. sem þráir að láta
fara jafn vel um sig á morg-
un, eða betur. en áður. enda
þótt stjórnmálamennirnir og
leiðtogar efnahagslífsins
ættu að geta gert sér gleggri
grein fyrir hinum ógnvæn-
lega veruleika."
Þessi einkunn á ekki síður við
árið 1980 en árið 1936, en þó aí>
margt megi misjafnt um
„stjórnmálamenn" segja . með
réttu, finnst mér þeir þó ekki
alltaf vera látnir njóta sann-
mælis.
Kjósendur segja þá tala allt
öðruvísi en þeir hugsi og að þeir
séu syndum hlaðnir. Hvort
tveggja er rangt. Því miður er
sannleikurinn sá, að þeir hugsa
eins og þeir tala.
Og tala.
Að því er síðari ásökunina
varðar, þá fær hún naumast
staðizt heldur, því að hugsanir
þeirra eru yfirleitt of volæðisleg-
ar til þess að geta verið synd-
samlegar.