Morgunblaðið - 30.04.1981, Side 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FlMMTUDAGUR 30. APRÍL 1981
flfatgitstMftMfr
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson.
Baidvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 70 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 4 kr. eintakiö.
V erðlagsmálastef na
Alþýðubandalagsins
r
AÁ 11 árum viðreisnarstjórnarinnar, 1959—1971, ríkti stöðugleiki og
jafnvægi í íslenzkum efnahagsmálum og verðlagsþróun var mjög
hæg, miðað við það sem síðar varð, eða vel innan við 10%
verðbólguvöxtur að meðaltali á ári.
Óðaverðbólgan hóf hinsvegar innreið sína í íslenzkan þjóðarbúskap á
tímum vinstri stjórnarinnar 1971—1973, sem skildi eftir sig rúmlega
50% verðbólguvöxt. Allar götur síðan hefur óðaverðbólga verið fastur
fylgifiskur og helzta vandamál íslenzks efnahagslífs, þó tækist að ná
henni verulega niður, eða í 26%, á miðju ári 1977.
Séríslenzk óðaverðbólga hefur haft tvo fasta fylgifiska síðastliðinn
áratug: „verðstöðvunina" og „efnahagsstefnu" Alþýðubandalagsins, sem
átt hefur aðild að þremur ríkisstjórnum á þessu tímabili. Áhrif þess,
innan stjórnar og utan, hafa ráðið meiru um, hve illa hefur tekizt til um
verðlagsþróun hérlendis en menn gera sér í fljótu bragði grein fyrir.
Hvarvetna í V-Evrópu og N-Ameríku, þar sem verðbólga hefur verið
mjög hæg, miðað við verðþróun hér, jafnvel nær engin eins og í
V-Þýzkalandi og Sviss, hefur „verðstöðvun" verið kastað fyrir róða, en
frjáls verðlagning, sölusamkeppni og þroskað neytendaverðskyn látið
ráða ferð. Við höfum því tvenns konar samanburð tiltækan. I fyrsta lagi
samanburð á heimavettvangi milli áratugs viðreisnar og áratugs vinstri
stjórna, sem talar skýru máli um áhrif „verðstöðvunar". í annan stað
samanburð milli „verðstöðvunar" hér síðastliðin ár og gagnstæðrar
verðstýringar í vestrænum velmegunarríkjum.
Núverandi ríkisstjórn heldur ótrauð áfram verðlagshaftastefnu
Alþýðubandalagsins. Hún hefur lagt fram frumvarp um framlengingu
gildandi verðlagshafta, sem að vísu er laust í reipum og svo lopakennt að
teygja má í allar áttir í framkvæmd. Þar er talað um ársfjórðungsleg
meginmarkmið í verðlagsmálum en látið hjá líða að skilgreina, hver þau
eru, eins og þó var gert í stjórnarsáttmálanum varðandi liðið ár, en þau
mörk fóru öll úr böndum eins og kunnugt er. Það er talað um aukna
bindiskyldu lánastofnana, jafnvel mismunandi bindiskyldu einstakra
lánastofnana, án þess að tiltaka, hver bindiskyldan skuli vera eða hvern
veg hugsanlegri mismunun lánastofnana skuli háttað. Það er talað um
heimild til niðurskurðar ríkisútgjalda, þrátt fyrir það að slíkar
heimildir hafi verið fyrir hendi í fjárlögum og raunar ótakmörkuð
heimild í gamlárskveldslögunum, sem ekki hafa verið nýttar. Hve mikill,
hvar og hvernig niðurskuður skuli framkvæmdur er ekki stakt orð um í
frumvarpinu, enda líklegast að um öll þessi atriði sé enn ekki
samkomulag í ríkisstjórninni.
Ákvæðið um lögbanns- og fógetaaðgerðir hefur vakið mikla athygli,
enda nýmæli að því er varðar réttarfar verðlagsmála. Geir Hallgríms-
son, formaður Sjálfstæðisflokksins, sagði um þetta efni í þingræðu, að
lögbannsaðgerðir væru fyrst og fremst réttlættar með því að vernda
rétt, sem ella færi forgörðum, ef ekki væri aðhafst í tíma. Réttur hins
opinbera í verðlagsmálum færi hinsvegar ekki forgörðum þótt daga eða
vikur tæki að afgreiða mál fyrir dómstólum. Hér væri verið að stíga
skref í átt til lögregluríkis, enda ljóst, hverjir réðu ferð. Og spyrja má,
hver verða næstu skref, máske húsleitarheimildir?
Forstöðumenn atvinnurekstrar eru svartsýnir á efnisatriði þessa
stjórnarfrumvarps eins og fram kemur í fjölda viðtala í Mbl. í gær.
Verðstöðvun framleiðslu og þjónustu á tímum örra tilkostnaðarhækk-
ana geti leitt til óviðráðanlegs hallarekstrar, skuldasöfnunar með
tilheyrandi lánakostnaði, samdráttar og jafnvel stöðvunar hjá fyrir-
tækjum. Forstjóri Iðnaðardeildar SÍS segir „vonlaust að vera með fast
verð á heimamarkaði þegar allur tilkostnaður hækkar" og forstjóri
Eimskips segir að taprekstur, sem stjórnvöld þvingi fram, leiði einungis
til enn meiri verðhækkana þegar þær loksins náist fram. Þetta segir sig
sjálft í ljósi þess að lánakostnaður vegna hallareksturs eykur enn á
tilkostnað og verðhækkunarþörf.
Það hefur tekið ríkisstjórnina heila fjóra mánuði að berja saman
efnahagsfrumvarp, sem vekur fleiri spurningar en það svarar. Það berar
fyrst og fremst samstöðuleysi og ráðleysi ríkisstjórnarinnar. Þess er
síðan krafizt að Alþingi afgreiði það á tveimur dögum, þó að
margháttaðar upplýsingar skorti. Málsmeðferðin er því í samræmi við
innihaldið, í hæsta máta óvenjuleg og aðfinnsluverð.
Afkoma ríkissjóðs 1980
Iskýrslu fjármálaráðherra um afkomu ríkissjóðs 1980 kemur m.a.
fram að gjöld ríkissjóðs hafi farið 2765 m. gkr. fram úr tekjum hans
í stað þess að fjárlög gerðu ráð fyrir 2973 m. gkr. tekjuafgangi.
Niðurstaðan er því um 5700 m. gkr. lakari en fjárlög ársins 1980 gerðu
ráð fyrir.
Fjármálaráðherra gaf m.a. þá skýringu á þessari löku útkomu að
fjárlög ársins hefðu verið miðuð við 42% hækkun launavísitölu, sem
hefði reynzt 51%, og 46% almenna verðlagshækkun, sem hefði orðið
58%. Með þessum orðum staðfestir ráðherrann í raun gagnrýni
stjórnarandstöðu á fjárlagagerð fyrir liðið ár.
Þá kemur fram í skýrslu fjármálaráðherra að lántökur stjórnvalda
1980 hafi numið 80.300 m. gkr. og farið 4.300 m. gkr. fram úr heimildum
lánsfjáráætlunar þess árs.
Heildarútgjöld ríkissjóðs 1980 námu 27,9% af vergri þjóðarfram-
leiðslu en vóru 21,8% 1970. Sá hlutur sem ríkið tekur til sín af
þjóðartekjunum hefur því vaxið verulega, á kostnað atvinnuvega og
almennings, þennan áratug vinstri áhrifa í íslenzkri löggjöf og
stjórnsýslu.
Einþáttungui
Stanek horfist í augu viö örlaga-
ríkt uppgjör: Á hann að undirrita
mótmælaskjal og fyrirgera um
leið þægilegri stöðu?
Annar
höfundurini
í fangelsi -
hinn í útlegc
Sovétmenn og Tékkar hættu þátttöku
ÞJÓOLEIKHÚSIO sýnir um þessar
mundir tvo nýja einþáttunga frá
Tékkóslóvakíu, eftir þá Vatslav
Havel og Pavel Kohout. Gera má
ráö fyrir aö sýningum fari aö fækka
og því kunna aö vera síöustu forvöö
aö sjá þessa sýningu. Þessum
tveimur einþáttungum var smyglaö
frá Tékkóslóvakíu en annar höfund-
urinn, Vatslav Havel, situr í fangelsi
í heimalandi sínu fyrir skrif sín og
hinn höfundurinn, Pavel Kohout, er
nú í útlegö í Vín og skrifar þar. Fyrir
nokkrum dögum geröust þau tíö-
indi aö bæöi Sovétmenn og Tékkar
hættu viö þátttöku í alþjóðlegu
Hér fer á eftir sá kafli úr ræðu Geirs Hallgrímssonar,
formanns Sjálfstæðisflokksins, við umræður um efnahags-
frumvarp ríkisstjórnarinnar, sem f jallaði um verðlagsmál-
in sérstaklega:
Við höfum búið við verðstöðvun í
meira en áratug, svo að það þurfti
ekki að afla frekari heimildar um
verðstöðvun eins og gert var með
bráðabirgðalögum á gamlárskvöld.
Spurningin er sú, hvort breytt fyrir-
komuiag á verðstöðvun samkv. frv.
því sem nú er hér til umræðu, sé
efnisbreyting. Að mínu áliti er svo
ekki. Ef nokkuð er, þá er hér um
herðingu verðstöðvunar að ræða, og
hún í raun og veru framkvæmd, eða
ætlunin er að hún verði framkvæmd
með langtum harðsvíraðri hætti
heldur en þó hefur orðið raun síðustu
fjóra mánuði eða áður þann áratug
sem verðstöðvun hefur verið í gildi.
Forsætisráðherra gerði að vísu því
skóna, að verðstöðvun síðustu fjóra
mánuði hefði orðið til mikils gagns og
stöðvað verðhækkanir. Ég vil minna
á, að þessi verðstöðvun hefur í raun
og veru ekki borið nafn með rentu,
þvert á móti hafa verðhækkanir flætt
yfir og það sem verra er, að bak við
þá stíflu, sem þetta ákvæði kann að
hafa byggt að einhverju leyti, bíða
fjölmargar verðhækkanir, sem
óhjákvæmilegt er að taka til af-
greiðslu, þannig að ljóst er að verð-
bólgualdan er í fullum gangi. Það
kemur og fram í ummælum sem höfð
eru eftir Svavari Gestssyni, í Morg-
unblaðinu í morgun, en þar segir svo:
„Um árabil hefur verið verðstöðv-
un í Iandinu, samt sem áður hefur
það verið rangnefni. Verðstöðvun
hefur verið óvenjulega ströng undan-
farið, en við viðurkennum að hækk-
ana er þörf á siíkum verðþenslutím-
um sem við búum við og það þýðir
ekki að loka augunum fyrir því.“
Þetta voru orð Svavars Gestssonar,
sem að þessu leyti sýnist vera
raunsærri heldur en forsætisráð-
herra.
Ég varpaði fram þeirri spurningu,
hvort að tilhögun verðstöðvunar
samkv. þessum lögum væri til bóta
eða ekki og hvað væri í raun og veru
fólgið í þeirri tilhögun. Það er í fyrsta
lagi sagt, að ekki megi hækka verð
vöru eða þjónustu eða endurgjald
fyrir afnot af fasteign eða lausafé
nema brýn nauðsyn krefji og með
samþykki réttra yfirvalda. Nú er
auðvitað sú spurning hvað rétt yfir-
völd telja brýna nauðsyn. Við höfum í
Iögum um verðlag, samkeppnishöml-
ur og óréttmæta viðskiptahætti með
þeirri breytingu sem gerð var á þeim
með svokölluðum Ólafslögum nr. 13
frá 1979, þetta ákvæði í 12. gr.:
„Verðákvarðanir skulu miðaðar við
afkomu fyrirtækja sem rekin eru á
tæknilega og fjárhagslega hagkvæm-
an hátt og nýta eðlilega afkastagetu.“
Meiri er nú leiðbeiningin ekki, en
það var frekari leiðbeining um,
hvernig túlka skyldi þetta ákvæði
„numin úr gildi“ þegar vinstri stjórn
Ólafs Jóhannessonar tók ,við völdum
og hefur það ákvæði ekki verið sett
inn í lög að nýju, sem var í 12. gr.
laga um verðlagssamkeppnishömlur
og óréttmæta viðskiptahætti, sem
sett var vorið 1978, 16. maí 1978. En
þar var enn fremur komist svo að
orði:
„Verð og álagningu má ekki
ákvarða lægri en svo, að fyrirtæki
þeirrar tegundar, er í 1. málsgrein
getur, þ.e. fyrirtæki sem rekin eru á
tæknilega og fjárhagslega hagkvæm-
an hátt og nýta eölilega afkastagetu,
að slík fyrirtæki fái greiddan nauð-
synlegan kostnað við innkaup eða
endurinnkaup vöru, framleiðslu, að-
flutning, sölu, flutning ásamt af-
skriftum svo og sanngjarnan hreinan
hagnað þegar tekið er tillit til
áhættunnar við framleiðslu vörunnar
og sölu.“
Þótt þessi viðbótarskýring hafi
verið felld úr lögum, þá er leiðbein-
ingin „að verðákvarðanir skuli mið-
aðar við afkomu fyrirtækja, sem
rekin eru á tæknilega og fjárhagslega
hagkvæman hátt og nýti eðlilega
afkastagetu" enn við lýði, og það
verður að líta svo á, hvað sem hefur
liðið framkvæmd verðstöðvunar síð-
ustu fjóra mánuði og raunar um
lengri tíma, að það sé skylda að taka
til greina verðhækkunarbeiðnir
slíkra fyrirtækja. Og í því felist
skilgreining á því hvað teljist brýn
nauðsyn.
En þar með er ekki öll sagan sögð.
Samkvæmt orðalagi 1. gr. þess frv. er
við ræðum nú, því að áfram er haldið,
og sagt: „Miða skal verðlagsákvarð-
anir við ársfjórðungsleg meginmark-
mið í verðlagsmálum sem ríkisstjórn-
in ákveður á hverjum tíma.“
Niðurtalning í
stjórnarsáttmála
Nú vakna upp í minni manna
ákvæði í stjórnarsáttmála ríkis-
stjórnarinnar, sem framsóknarmenn
hafa einkum eignað sér, það eru
svokölluð niðurtalningarákvæði. En
það er þess virði að rifja raunar upp
nokkur ákvæði í verðlagsmálakafla
þeirrar stjórnar sem settist að völd-
um fyrir nær fimmtán mánuðum.
Þar segir svo:
„Til þess að draga úr verðbólgu
verði beitt eftirgreindum ráðstöfun-
um í verðlagsmálum:
1. Verðhækkunum á þeim vörum og
þjónustu, sem verðlagsráð fjallar um,
verði sett eftirgreind efri mörk árs-
fjórðungslega á árinu 1980. Til 1. maí
skuli mörkin vera 8%, til 1. ágúst 7%,
og loks til 1. nóv. 5%. Á árinu 1981
verði ákveðin tímasett mörk í sam-
ræmi við markmið um hjöðnun verð-
bólgu. Um verðhækkanir af erlendum
uppruna, sem ekki rúmast innan
Geir Hallgrímsson
Tilgan
verðha
ofangreindra marka að mati verð-
lagsráðs, setur ríkisstjórnin sérstak-
ar reglur. Þessar sérstöku reglur hafi
ekki áhrif á gildandi ákvæði um
útreikning kaupgjaldsvísitölu.
2. Verðhækkanir á búvöru fylgi
samskonar reglum, enda verði niður-
greiðslur ákveðnar sem fast hlutfall
af útsöluverði árin 1980 og 1981.
3. Fyrir maí/júní 1980 skulu af-
greiddar sérstaklega hækkunarbeiðn-
ir fyrirtækja og stofnana, sem nauð-
synlegar kunna að teljast til þess að
verðbreytingar slíkra aðila geti síðan
faliið innan þess ramma sem fram-
angreind mörk setja."
Það er ástæðulaust að rifja frekari
ákvæði í stjórnarsáttmálanum varð-
andi verðlagsmál upp, en því frekari
ástæða tii að benda á hvernig farið
hefur um efndir þessa verðlagsmála-
kafla, en í kjölfar hans voru samin
fjárlög sem gengu út frá verðbólgu-
hækkun um 30% á síðasta ári, eða
rétt rúmlega það. Menn vita, að það
var ekki staðið við þessa niðurtaln-
ingu. Og verðbólgan, í stað þess að
vera 30% eða þar um bil, var tvöfalt
hærri eða nærfellt 60%, eða sú sama
og hafði verið árið áður. Og það er
ákaflega merkilegt rannsóknarefni,
svo að það orðalag sé notað að kanna,
hvernig á því stendur að mesta