Morgunblaðið - 23.06.1981, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. JÚNÍ1981
Pltrgmj Útgefandi nfrlnfeife hf. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guömundsson, Björn Jóhannsson.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 22480. Afgreiósla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 80 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 4 kr. eintakiö.
Ferð forseta íslands
Forseti íslands frú Vigdís Finnbogadóttir er nú á fyrstu opinberu
ferð sinni um landið og sækir Dalamenn og Strandamenn heim.
Á þeim breytingatímum, sem við nú lifum, þegar framfarir eru svo
örar, að á einum mannsaldri hverfur sá svipur af þjóðlífinu, sem
haldist hafði óbreyttur um aldir, er nauðsynlegt að menn staldri við
og minnist ættjarðarinnar og þeirra, sem ruddu brautina í
framfarasókninni. Forsetaembættið er á sinn hátt tengiliður fortíðar
og nútíðar í hugum núlifandi íslendinga, þótt það sé enn ungt að
árum. Þetta kom til dæmis greinilega fram í útvarpinu á dögunum,
þegar flestir aðspurðra vegfarenda töldu Jón Sigurðsson hafa verið
fyrsta forseta íslands.
Siíkan misskilning verður að leiðrétta og það verður ekki gert nema
þeir leggist á eitt um að kynna ýmsa grundvallarþætti íslenskrar
sögu og stjórnskipunar, sem aðgang hafa að almenningi, kennarar,
fjölmiðlar og allir þeir, sem upplýsingu stunda. Embætti forseta
lýðveldisins varð ekki til fyrr en til lýðveldis var stofnað á Islandi
1944 og frú Vigdís Finnbogadóttir er fjórði forseti íslands. 17. júní
síðastliðinn var lýðveldisstofnunarinnar minnst og jafnframt 170 ára
afmælis Jóns Sigurðssonar, sjálfstæðishetju 19. aldar og forseta á
Alþingi og Hins ísl. bókmenntafélags. Þetta eru einfaldar staðreynd-
ir, sem hér eru rifjaðar upp. Raunar má spyrja, hvað mikið og margt
úr þjóðarsögunni hefur farið forgörðum, þegar jafn margir hafa
gleymt þessum lykiiatriðum. Sjálfsagt er, að gripið verði til þeirrar
tækni, sem nútíminn býður til að fræða þjóðina um sögu sína, þar ber
hæst iifandi myndir. Ætti að virkja kunnáttumenn í kvikmyndagerð
í þessu skyni og standa að verkinu með stórhug.
Hitt er ekki síður mikilvægt, að lifandi tengsl séu á milli
þjóðhöfðingjans og borgaranna. A þann veg skapast best gagnkvæm-
ur skilningur og virðing. Ferð frú Vigdísar Finnbogadóttur forseta
íslands stuðlar beint og óbeint að nauðsynlegri þjóðareiningu, en án
hennar verður hvorki hlúð að sögulegum arfi né staðinn vörður um
sjálfstæðið í vályndri veröld.
Léleg skipulagstillaga
Skipulagsstjórn ríkisins hefur með bókun sinni staðfest, hve illa
hefur verið að verki staðið við gerð skipulagstillagna vinstri-
meirihlutans í borgarstjórn Reykjavíkur. Skipulagsstjórnin telur, að
tiliagan um byggð á svonefndu Rauðavatnssvæði sé ekki fullbúin til
frekari meðferðar. Tilgreind eru þrjú atriði, sem ekki hafi verið staðið
að sem skyldi: Leysa verður þann hluta svæðisins sem er innan
vatnsverndunarmarka undan skipulagskvöðum. Gera verður umferð-
arspá fyrir vegakerfi tillögunnar. Og gera verður grein fyrir
endurskoðun aðalgatnakerfis borgarinnar og tengingu þess við
umferðaræðar höfuðborgarsvæðisins.
Allt eru þetta atriði, sem sjálfstæðismenn vöktu máls á og töldu
nauðsynlegt að huga að, þegar vinstrimeirihlutinn var á hraðferð með
tillögur sínar í gegnum borgarstjórnina. Auðvitað töldu skipulags-
frömuðir Alþýðubandalagsins, sem forgöngu hafa haft í þessu máli,
óþarft fyrir sig að fara að ráðum annarra. Á þessu sviði eins og öðrum
vita þeir allt best. Líklegt er, að viðbrögð þeirra við aðfinnslum
skipulagsstjórnar verði þau, að krefjast þess af foringja sínum
Svavari Gestssyni félagsmálaráðherra, þegar hann kemur heim úr
fríinu, að hann setji skipulagsstjórn ríkisins af.
Meirihluti Reykvíkinga er á móti þeirri hugmynd vinstrimeirihlut-
ans að færa byggðina í austur að Rauðavatni og þar upp til heiða.
Þessi hugmynd er skipulagsslys, sem stafar meðal annars af
hroðvirkni, eins og athugasemdir skipulagsstjórnar ríkisins sýna.
Einokun afnumin
Því miður gerist það alltof sjaldan, að tækifæri gefast til að fagna
minnkandi ríkisafskiptum hér á landi. Ekki síst þess vegna er
gleðilegt, að Steingrímur Hermannsson samgönguráðherra hefur
afnumið einokun Pósts og síma á innflutningi og sölu á talfærum og
ýmsum þeim búnaði, sem tengja má við sjálfvirka símakerfið. Afnám
einokunarinnar er þó ekki aðeins ánægjuefni að þessu leyti, hitt
skiptir ekki minna máli, að nú er þess að vænta, að frjáls samkeppni
tryggi hindrunarlausa tækniþróun á þessu sviði eins og öðrum. Á
Alþingi hefur Albert Guðmundsson oftar en einu sinni flutt tillögu
um, að þessi einokun verði afnumin. Hér á landi hefur þess orðið vart
undanfarið, að innflutningur á alls kyns símatækjum hefur aukist
utan hins opinbera einokunarkerfis. Skynsamlegustu viðbrögðin við
þeirri sjáifsbjargarviðleitni eru auðvitað þau að afnema einokunina
en ekki framfylgja henni í blóra við almennan vilja borgaranna.
Þannig ætti oftar að grípa á málum.
Fréttaskýring
2si Bani Sadr
Áður var honum hampað — nú
er hann hrakyrtur og hundeltur
BANI SADR, íransforseti hefur
orðið áþreifanlega var við það
upp á síðkastið, að hin pólitiska
gæfa er meira en lítið fallvölt. Í
lok janúar 1979 kom hann flug-
leiðis heim til írans með Khom-
eini erkiklerki eftir fimmtán ára
útlegð. Ári siðar var hann kosinn
forseti. Og nú hálfu öðru ári
síðar er hann á flótta, hundeltur
af fjendum sinum. Bani Sadr.
byltingarmaðurinn sem barðist
hatrammlega gegn keisarastjórn-
inni og var einn dyggasti stuðn-
ingsmaður Khomeinis er nú
hrakyrtur og kallaður „arftaki
keisarans“. Þingið hefur dæmt
hann óhæfan til að gegna forseta-
embætti. ef hann næst biða hans
réttarhöld og væntanlega líflát.
Bani Sadr er áhrifamestur
þeirra, sem hafa lent í gini
byltingarinnar og orðið undir í
valdabaráttunni milli múllanna
sem börðust gegn keisaranum
vegna þess þeir töldu hann færa
vestræn áhrif um of inn í landið
og vanrækja trúarlífið og hins
vegar voru frjálslyndir menn og
vinstrisinnaðir þjóðernissinnar,
sem voru í andstöðu við keisarann
vegna harðýðgi stjórnar hans og
vinfengis við Bandaríkin.
Eftir að hann var kjörinn fyrsti
forseti hins nýja islamska lýðveld-
is með 75 prósent atkvæða í
janúar 1980 virtist staða hans
harla góð. Samt sem áður fór fyrir
honum ekki ósvipað og keisaran-
um — hann vanmat styrk trúar-
leiðtoganna og hann ofmat sína
eigin stöðu gagnvart Khomeini.
Bani Sadr er 47 ára. Hann er
fæddur í Hamadan í Vestur-íran,
sonur erkiklerks. Hann nam hag-
fræði og guðfræði við háskólann í
Teheran og skipaði sér í raðir
þeirra stúdenta sem voru á móti
keisarastjórninni. Þegar urðu
miklar óeirðir í landinu 1963 fyrir
frumkvæði Khomeinis, slasaðist
Bandi Sadr og síðan sat hann í
fangelsi í fjóra mánuði.
Árið 1964 flúði hann til Frakk-
lands. Þar hélt hann áfram námi
sínu og gerði áætlanir um fram-
tiðarskipan efnahags- og trúmála
í Iran og hann dreymdi háleita
drauma um óspillt íslamskt lýð-
veldi. í tveimur bókum, sem hann
ritaði dró hann upp hrikalega
mynd af ástandinu í Iran og lýsti
því sem leppríki Bandaríkja-
manna bæði i hernaðarlegu og
efnahagslegu tilliti. Að námi
loknu kenndi hann við Parísar-
háskóla og hann ritstýrði einnig
blaði, andsnúnu keisaranum, sem
var gefið út á persnesku í Frakk-
landi.
Árið 1978 kom Khomeini erki-
klerkur til Frakklands. Ólgan í
íran færðist í aukana, íranskeis-
ari haföi fengið íraka til að vísa
Khomeini úr landi og hélt aö það
yrði sterkur leikur. En það reynd-
ist þveröfugt, því að eftir að
Khomeini kom til Frakklands
gekk varla orð út af hans munni
sem fjölmiðlar gripu ekki og blésu
út. Bani Sadr varð fljótlega einn
nánasti samstarfsmaður Khom-
einis og mönnum þótti sýnt, að
kæmist Khomeini einhvern tíma
heim aftur myndi Bani Sadr
líklegur til að verða þar áhrifa-
maður.
Eftir að keisarinn hafði síðan
horfið úr landi um miðjan janúar
1979, var þess ekki langt að bíða
að Khomeini og lærisveinar hans
tækju við stjórn landsins. Bani
Sadr var félagi í leyniráði írans
sem öllu réði fyrstu mánuðina
eftir byltinguna.
Níu mánuðum síðar tóku síðan
herskáir „námsmenn" bandaríska
sendiráðið i Teheran og starfsfólk
þess flest í gíslingu eins og
flestum mun í fersku minni.
Stjórn Mehdi Basargans sem var
valdalaus með öllu orðin sagði af
sér og Bani Sadr varð fjármála-
ráðherra og utanríkisráðherra.
Fljótlega eftir töku sendiráðsins
kom á daginn, að hann vildi leysa
málið. Hann vildi leysa gíslana úr
haldi með samningum og þar með
fékk hann „námsmennina" svo-
kölluðu upp á móti sér og tor-
tryggni á honum var vakin. Hann
var látinn víkja sem utanríkisráð-
herra, bersýnilega fyrir atbeina
Khomeinis. Og þar með var stríð
hans við múllana hafið.
Engu að síður studdi Khomeini
hann til forseta og hefur væntan-
lega búizt við því að hann hefði
gert sér grein fyrir því að væn-
legast væri að láta að vilja sínum
og trúarleiðtoga og hafa ekki í
frammi sjálfstæðar skoðanir sem
gengju þvert á hugmyndir þeirra.
En Bani Sadr lét ekki segjast.
Þó getur enginn dregið í efa að
hann sé strangtrúaður Múhamm-
eðstrúarmaður og mjög andsnúinn
Bandaríkjunum eins og talinn
hefur verið síðustu ár einna mest-
ur kostur manna í íran.
Eftir að hann hafði verið kjör-
inn forseti fóru múllarnir fljótlega
að gera honum lífið erfitt. íslam-
ski lýðveldisflokkurinn vann sigur
í þingkosningum og Bani Sadr
varð að sætta sig við forsætisráð-
herrann Ali Rajai sem hann var
mjög mótfallinn. Rajai tók við
forystu ríkisstjórnarinnar, umsát-
ursmennirnir um sendiráðið eyði-
lögðu hverja tilraun Bani Sadr af
annarri til að leysa gísladeiluna.
Þegar írak og íran hófu hernaðar-
átök sín í september eýibeitti
forsetinn sér að því að stjórna
sundurleitum her landsins og um
hríð leit svo út fyrir að það yrði
honum til vegsauka hjá trúarleið-
togunum, hversu táplega hann
þótti standa sig og sýndi að honum
var lagið að efla baráttuvilja
þjóðarinnar í stríðinu.
Texti: Jóhanna
Kristjónsdóttir
Síðan var gísladeilan leyst eins
og menn muna og Bani Sadr kom
þar lítið sem ekki nærri. Hann
reyndi að gera samninginn tor-
tryggilegan sem stjórn Rajai gerði
við Bandaríkjamenn og sagöi að
hann væri uppgjöf gagnvart
Bandaríkjamönnum. Hann gerðist
all opinskár í tali, sagði fjendur
sækja að sér og samsæri væri í
undirbúningi gegn sér. Hann fjar-
lægöist ríkisstjórnina æ meira og
með hverri viku varð ljóst að
valdabarátta hans annars vegar
og trúarleiðtoganna var hafin. í
marzmánuði hélt hann ræðu og
sagði að ofstækismenn væru að
breyta Iran á ný í einræðisríki þar
sem spilling og úrkynjun væri
allsráðandi. Við þessi orð gat
Khomeini ekki unað og síðan
hefur verið nánast spurning um
vikur hvenær til úrslita drægi.
Þau úrslit réðust svo í byrjun júní
eins og alkunna er.
Bani Sadr er byltingarmaður.
En hann er lika nútímamaður sem
sneri heim til írans fullur af
glæstum hugsjónum um framtíð
íslamska lýðveldisins.
Ef svo fer að Bani Sadr verði
formlega sviptur forsetatign
munu þrír menn vera handhafar
forsetavalds, hæstaréttardómar-
inn Hussein Beheshti, talsmaður
þingsins Hashemi Rafsanjani og
forsætisráðherran Rajai. Þeir eru
allir eindregnir harölínumenn og
myndu þá væntanlega fara með
störf forseta, unz kosningar hafa
verið haldnar, en þær skulu haldn-
ar innan fimmtíu daga. Enginn
hefur enn komið fram sem líkleg-
ur eftirmaður hans, en það hlýtur
óhjákvæmilega að vera einhver
sem trúarleiðtogarnir bera fullt
traust til.
En þar með er auðvitað sagan
ekki öll. Bani Sadr á sér marga
fylgismenn þrátt fyrir allt. Það
gæti allt eins brotizt út borgara-
styrjöld í landinu og um endalok
hennar er ógerningur að spá þrátt
fyrir mikil völd múllanna. Margir
andstæðingar hans krefjast lífláts
hans ef hann næðist. Hins vegar
væri það einnig varhugavert, til
þess fallið að gera hann að písl-
arvotti og hetju andstöðunnar sem
hefur verið sundruð og heldur
óskipulögð fram að þessu.
Langsamlega líklegast virðist
þegar þetta er skrifað, að Bani
Sadr hafi komizt úr landi. Hvað
tekur við heima í landinu hans
virðast fáir hafa ímyndunarafl til
að sjá fyrir, en þar hafa margir
orðið fyrir vonbrigðum með fram-
fylgd byltingarinnar og ólgan og
andstaðan gegn Khomeini og trú-
arleiðtogunum hefur færzt svo í
aukana, að þar er allra veðra von
— eins og raunar hefur verið allar
götur frá því Khomeini sneri heim
og tók völdin í gamlar hendur
sínar.
(Hrimildir m.a. AP-lréttaakýriiiKar.
Newsweek o.ll.).
Þessi mynd munu vera ein af þeim siðustu sem hafa verið teknar af Bani Sadr áður en hann hvarf.
Hann er þarna á vígstöðvunum að hvetja hermenn sina i stríðinu við íraka.