Morgunblaðið - 28.02.1982, Page 1
Sunnudagur
28. febrúar
Bls. 49-96
Bókmenntír á tímum
Rauðra penna
• • *
Orn Olafsson: Samtal við Halldór Laxness
að heimili hans, Fálkagötu 17, föstudaginn
28. ágúst 1981.
Spyrjandi sagði erindi sitt, að hann
vildi fræðast um byltingarsinnaða rit-
höfunda, íslenska, á tímum Rauðra
penna.
Halldór: Já þarna hafa vafalaust frá
upphafi verið menn sem höfðu sérstaka
trú á frelsun heimsins. Amk barnatrúin í
nýu formi. Ég þekti fæsta þeirra; sá
aldrei félagalistann ef hann var þá til.
Þeir hafa sjálfsagt verið „róttækir
byltíngamenn" og sumir að einhverju
leyti mentaðir, aðrir stunduðu kanski
handverk kenslu eða skrifstofustörf; en
ég held ekki púlsvinnu. Nöfn þeirra finn-
ast vonandi á skrám frá þeim tíma, þetta
voru sannir áhugamenn og hugsjóna og
eiga heima á blöðum sögunnar — eins þó
þeir hafi orðið þjóðsaga. Ég er búinn að
gleyma hvernig félaginu var skipað, en
minnir að verið hafi framkvæmdanefnd
fámenn, svo og eftilvill einhver stærri
hópur af almennum þáttakendum. Ég
hef aungvar endurminníngar um setu
mínar á fundum þessa félags. Efast um
að ég hafi komið þar. Ég var aldrei neinn
félags- eða fundamaður, þó ástönd og
umhverfi hafi þraungvað mér inní félög
um skeið, meiren flestum mönnum. Ég
mun líka hafa komið helsti sjaldan á
fundi hjá ritnefnd Rauðra penna, þó ekki
væri nema sakir lángra útivista minna
erlendis. Kristinn E. Andrésson var mik-
ill forystumaður og dró að sér þáttak-
endur úr ýmsum áttum, oft litt þekt
nöfn, stundum með öllu ókunn, og stjórn-
aði þessu liði síðan andlega.
Örn: Þetta félag byltíngarsinnaðra rit-
höfunda sem gaf út Rauða penna, rædd-
uð þið þar, eða í viðlíka hópi, hvernig
byltíngarsinnuð skáldverk ættu að vera?
Halldór: Það hefur sjálfsagt verið rætt,
þó ekki svo mikið í mín eyru; en ég minn-
ist ekki að út hafi verið gefnar reglur til
að þræða sig eftir í einstökum verkum.
Ég hefði reyndar aldrei tekið þátt í um-
ræðum um slíkt. A útgáfufundi Rauðra
penna komu fáeinir menn saman, mig
minnir fimm, og voru svipaðs hugar
gagnvart þróun í heiminum, en ólíkir að
öðru leyti: sumt rithöfundar í hjáverk-
um, og stunduðu borgaraleg störf, einsog
Halldór Stefánsson sem altaf var bánka-
maður; Eiríkur Magnússon skólastjóri;
og náttúrlega Sigurður Thorlacius; hann
var barnaskólastjóri hérna, en mikill
áhugamaður um þjóðmál og menníng-
armál; vildi bæta alla hluti kríngum sig í
mannfélaginu. Hann var mjög gáfaður
maður, fjölmentaður og hafði ágætt
málfar. Og síðan Kristinn fremstur
meðal jafníngja.
Örn: Það þarf ekki að spyrja þig að því
hvort þú hafir sett fram einhverja stefnu
um það hvernig —
Halldór: nei, ég setti aungva stefnu
fram, enda hafði ég aungva sérstefnu. En
ég var samúðarfullur gagnvart róttækri
vinstri stefnu vegna ástands í heiminum,
sem virtist geigvænlegt. Maður vildi
bæta heiminn af góðmensku, bonhomie.
Ég vissi upphaflega fátt um forsögu bylt-
íngarinnar í Rússlandi fyrir utan það
sem allir vissu eða þóttust vita. En var
snortinn af boðskapnum, sem fluttur var
með evrópskri aðferð í að breiða út kenn-
íngar, nokkurskonar trúarbragðatækni
kendri við þrætubók, díalektík. Evrópa
var að verða full af stofnunum til að
breiða út rússneskan marxisma leynt og
ljóst. Þarna voru mjög útfarnir menn.
Hreyfíngin átti sterka skoðanabræður í
París, en þó einkum og sérílagi í Berlín,
útbreiðslustofnanir sem gjarna voru
HALLDÓR LAXNESS í LOS ANGELES 1928
kendar við eitthvað viðvíkjandi verka-
mönnum, en upphaldið á yfirborðinu af
vinstri mentamönnum — og gralsriddur-
um einsog Willy Múnzenberg. Ég var líka
fyrir mína parta mjög hrifinn að teingj-
ast, að nafninu til, hreyfíngu vinstri göf-
ugmenna einsog í Mesjrapom: Alþjóða-
samhjálp verkalýðsins. Nú er ég orðinn
minnisdaufur á gáng mála og hagkvæm
hyggindi frá þessum laungu liðnum dög-
um. Þessi sambönd höfðu að minstakosti
ekki svo sterk persónuleg tök á mér að
þau yrðu mér ógleymanleg. Kristinn var
bundinn þessu; hann gat á fullorðinsár-
um ekki hugsað öðruvísi en eftir þeim
skilgreindum leiðum sem hann hafði
lært í Þýskalandi á síðustu námsárum
sínum þar, og skýrir mjög greinilega frá
i bók sinni, „Enginn er eyland“ skömmu
áður en hann dó. Hann var í raun einn
þeirra manna sem snerust einusinni og
gátu ekki snúist aftur, — Páll postuli.
Hann hafði ekki aðeins feingið aftur-
hvarf, heldur var hann fyrirfram skipu-
lagður til æviloka.
Örn: Mig langar að spyrja þig um við-
tökur bóka þinna frá Sölku Völku?
Halldór: Salka fékk sæmilegar viðtök-
ur hjá almenníngi, en forlaginu, sem var
ríkisforlag, þótti þetta varhugaverð bók,
en drusluðu henni þó út. Menn fóru yfir-
leitt ekki að taka við sér að því er varðaði
þessa bók fyren komið var útí annað
bindið: þá fanst þeim þetta of sterkt tób-
ak. Hér hafði um sinn verið til rólegur
sósíaldemókratismus sem ekki gerði
hundi mein né vakti hneykslun nema þá
af misskilníngi, einsog til dæmis þegar
hér urðu bardagar á götunum útaf er-
lendum dreing sem átti að hafa verið
slæmur í augunum og var talinn mundu
sýkja þjóðina; þá var hér boðið út her
með vopnum og bareflum. Ég var þá suð-
ur í Alpafjöllum og skrifaði híngað heim
einhver hughreystíngarorð til þeirra
manna sem höfðu lent í tukthúsi fyrir að
verja þennan augnveika dreing. Upp
komu einkennileg atvik, sem sýndu að
það var eldfimt í forpokuðu bændafólki
hér gagnvart nútímastjórnmálum. Hér
var líka eitthvað á seyði veigameira í eðli
sínu en þessi litli danski sósíaldemókrat-
ismus sem hafði orðið til við stofnun
verkamannafélaga og þeirra daufu kaup-
kröfur; jafnvel einstöku verkföll höfðu
orðið með pólitískum áherslum.
Örn: Nú las ég í Skáldatíma aðþú hafir
tamið þér aðferð í þjóðfélagslegri skáld-
sögu; lært hana af meisturum. Þú nefnir
Sinclair Lewis á árunum 1927—29 sem
eina fyrirmynd þína, „að láta margslúng-
ið umhverfi tala sjálft gegnum þann
samnefnara stílsins, sem höfundur telur
hlutverk sitt að finna".
Halldór: Já, hvar stendur þetta?
Örn: í Skáldatíma.
Halldór: I Skáldatíma, já. Ég lærði í
Ameríku (1927—30) af þarlendum höf-
undum. Ýmsir þeirra voru mjög skelegg-
ir vinstrisinnaðir menn á sínum tíma,
sérstaklega Upton Sinclair, Theodore
Dreiser og sá sem ég áður nefndi, Sin-
clair Lewis; reyndar fleiri sem ég er bú-
inn að gleyma ef á að svara í fljótu
bragði.
Örn: Upton Sinclair? Hvað segir þú um
hann?
Halldór: Ég hundþekti hann; var hálf-
gerður heimagángur hjá honum í Kali-
forníu. En ég gat aldrei lesið bækur eftir
hann, nema doðrantinn um Sacco og
Vanzetti sem þá voru á dagskrá. En það
var líka nóg. Afturámóti þessi feiti karl
með kinnarnar útá axlir, Theodore
Dreiser, hann skrifaði óheyrilega efn-
ismiklar og siðferðilega sterkar bækur af
því tagi sem þá nefndust sósíalrómanir.
Hann var vandaður „fótgángandi" rit-
höfundur — pedestrian — og laus við
ofsa; en seig á með hægðinni eftir því
sem leingur var lesið. Við hvert hundrað
af blaðsíðum sem maður bætti á sig af
honum fanst betur og betur hvað honum
hafði miðað vel áfram að sanna þann
málstað sem honum var hugarhaldinn.
Hann bætti kapítula við kapítula, einsog
svefngeingill, hver bók uppá 1000 síður
eða meira; hafði verið blaðamaður áður.
Skrifaði snurðulausan sírennandi stíl
með öllu ósérkennilegan; blátt áfram;
þægilegan. Honum var einusinni sýnt
smábarnahæli, en hann settist bara
niður í horni og horfði á börnin stjarfur
og tárin flóðu viðstöðulaust niður kinnar
honum svo hann mátti ekki mæla. Sin-
clair Lewis sem bjó til Main Street og
Babbit var rosalegur stílisti, en frægur
fyrir fyllirí, og það kom fram í stílnum;
hann var annars skeleggur, einbeittur
rithöfundur. Jack London var eldri ár-
Sjá blaðsíðu 71.