Morgunblaðið - 28.02.1982, Side 23
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNyDAGUR 28. FEBRÚAR 1982 7J
Bókmenntír á tínium
Rauðra penna
gángur, dó úngur. Einn sá allra slýngasti
á þessum vinstrisinnuðu vígstöðvum
^vestra var Steinbeck sem samdi m.a. The
Grapes of Wrath, og Stefán Bjarman
þýddi á íslensku. Hann var líka heims-
frægur fyrir fyllirí og studdi bænda-
hreyfíngu. Afturámóti kom Hemingway
ekki á sjónarsviðið til muna fyren hann
sendi frá sér The Sun also Rises,
skömmu áður en ég fór að vestan. Hans
besta bók var Farewell to Arms. Sú bók
er kollrak. Hann var ógurlegur stílisti.
Seinna skrifaði hann bók um spánska
stríðið við Franco: Hverjum klukkan
glymur, — þó ekki nógu gott.
Örn: Við lásum Vopnin kvödd með
nemendum uppí Hamrahlíð, bárum sam-
an frumtexta og þýðingu.
Halldór: Þýðíngu mína?
Örn: Já, það var ægilega gaman, —
hvernig þú snýrð þig útúr þessu svo það
verður einsog íslendíngar séu að tala
saman, — þetta verður svo eðlilegt tal-
mál.
Halldór: Eitt erfiðasta verk sem ég hef
unnið um dagana var að þýða Farewell
to Arms. Eg hérumbil gafst upp á því. En
ég lærði mikið á því. Líka Indriði Þor-
steinsson.
Örn: Hvað varstu lengi að þessu?
Halldór: Eg byrjaði held ég síðsumars
á því, fyrsta stríðsárið. Fór svo uppá
Hellisheiði, þegar leið á haust; settist þar
að í Skiðaskálanum í sífeldum byl. Ætli
það hafi ekki verið einir tveir þrír mán-
uðir sem ég var allur í þessu; gerði amk
ekkert ilt af mér á meðan, hélt ég. Þetta
þótti þó með fádæmum vond bók hér á
landi. Aldrei í sögu heimsins hefur
nokkrum manni verið svo úthúðað fyrir
þýðíngu einsog mér fyrir Vopnin kvödd.
Þjóðin sjálf og margir hennar bestu
menn risu upp gegn þessum andskota í
bókarlíki.
Örn: Mig langaði að spyrja þig um ann-
að varðandi stefnu þína í skáldskap, eða
þá leið sem þú ferð. Kristinn E., minnir
mig, heldur því einhversstaðar fram, og
jafnvel fleiri, að í Sölku Völku sértu að
þreifa fyrir þér, en í Sjálfstæðu fólki
sértu búinn að finna. Hvað virðist þér?
Halldór: Spurníngin kemur flatt uppá
mig. Finna hvað? Ritdómarar og bók-
mentafræðíngar hafa einlægt einhverja
bábilju um bækur, þó ekki allir þá sömu.
Ef þeir hrjóta út fyrir fræðisetníngar þá
er þeirra veiðimannalatína á enda. Sem
betur fer verða þeir að bera ábyrgð á
sínum kenníngum sjálfir og útskýra, ef
þeir lifa; eða þeirra lærisveinar, ef þeir
eru dauðir. Annað mál er það, viðspyrnu
verður að hafa þegar skrifað er um bók-
mentir. Það er ekki hægt að vera ritdóm-
ari í lausu lofti. Kristinn skrifaði útfrá
harðri kenníngu. Farewell to Arms átti
ekkert skylt við svokallaðar sósíal-
bókmentir. Það er ástasaga dulklædd
sem stríðsbók.
Örn: Öðru langaði mig að víkja að: ég
sá eitt atriði bæði í greinum eftir Kristin
og Einar Olgeirsson. Einar skrifaði grein
í Rétt 1932, sem hét „Skáld á leið til
sósíalismans", og Kristinn E. í Verka-
lýðsblaðið 1936: „Rauðsmýrarmaddaman
hefur orðið" og svo aðra í Rauðum penn-
um 1938: „Ólafs saga Kárasonar Ljósvík-
íngs“. Þeir lúka miklu lofsorði á sögur
þínar, en segja að þú sért ekki enn kom-
inn alla leið. Og Kristinn segir 1936:
„Hinni verulegu frelsisbaráttu fólksins í
landinu hefur Halldór ekki ennþá lýst.“
Eg skil þetta svo, sem þeir séu þarna að
boða þá bókmentastefnu sem þá var rek-
in í Sovétríkjunum og víðar, að skáld eigi
ekki aðeins að fletta ofanaf auðvalds-
kerfi Vesturlanda, heldur líka sýna
fyrirmyndarhetjur í stéttabaráttunni.
Halldór: Já, þetta voru gáfaðir dreingir
og höfðu hreinræktað garðinn sinn. Eg
hafði aldrei þá afstöðu sem þeir höfðu.
Þeir boðuðu sinnaskifti í pólitík. Ég var
búinn að hafa mín sinnaskifti laungu áð-
ur, — hvorki meira né minna en til kaþ-
ólsku. Mér fundust flokkaskifti í pólitík
ómerkileg sinnaskifti; annað mál var
hvar maður tók sér stöðu í dægurpólitík;
og hvað lángt maður treysti sér. En snúa
öllum sínum hugmyndum í einn óslitinn
og illvígan sáluhjálparher, til þess hafði
ég ekki hæfileika né hvöt.
Örn: Var þessi ágreiningur eitthvað
ræddur, t.d. í Félagi byltingarsinnaðra
rithöfunda?
Halldór: Ágreiníngur? Um radíkal-
isma? Við Sigurð Helgason? Eða Gunnar
M. Magnúss?
Örn: Ja, ég meina, þarna eru þeir að
boða nauðsyn þess að sýna fyrirmynd-
arhetjur í bókum, þessu fylgir þú alls
ekki, þú ert miklu fremur í því, hvað skal
segja, að afhjúpa goðsögur.
Halldór: Félagar mínir hafa sjálfsagt
rætt mínar afstöður sín á meðal; og
kanski á fundum; þeir ræddu aldrei um
það við mig. Lángtífrá, að þeir geingju í
skrokk á mér til þess að snúa mér, enda
þurfti þess ekki, ég var á þeirra bandi í
höfuðatriðum þessara mála, ól þær vonir
og hugmyndir einsog Birtíngur, að alt
væri á bestu leið; og svo fór náttúrlega
alt öfugt við það sem bæði þeir og ég
höfðum hugsað og vonað, — algerlega í
þveröfuga átt: ólíkustu fjandmenn urðu
bræður og kyssvinir í stríðinu, og öll
þessi stokkbólgna þeóría og fræðilega
stefnufesta misti veruleik sinn og bak-
fisk þegar henni var beint á móti mann-
úðlegum rökum. Stalín sendi frá sér ein-
hverjar statútur fram í rauðan dauðann,
einhver dauðans grísk-kaþólsk hjálpræð-
istrúplögg sem hann var lærður uppá og
uppfullur af; ekki vantaði það. En maður
skildi ekki pólitík þessara manna eftir að
þeir voru komnir til valda, ekki af því
hún væri svo djúpvitur, heldur hið gagn-
stæða. Það er ekki lítil undanrás í lífi
manns að hafa lifað þá Hitler og Stalín.
Örn: Það hefur verið mikið áfall fyrir
marga.
Halldór: Það reyndist áfall ýmsum
sanntrúuðum mönnum að faðma alt
þetta guðspjall einsog það væri af himn-
um sent frá Stalín, en ég segi fyrir mig,
mér fanst þetta — einsog sálarlausir
landar segja — „skemtilegt". Mér stóð
síðast nákvæmlega á sama hvaða skoð-
anir þeir menn höfðu sem ég talaði við;
bara ef það var hægt að tala við þá fyrir
ofstæki. Margir höfðu þó skoðanir sem
gerðu þá óviðmælandi. Margir halda enn
að hægt sé að frelsa heiminn með
manndrápum. Seinast vissi maður ekki
við hvern var verið að tala þá og þá.
Fólki var meir að segja dreift út í félög-
um til að njósna hver um annars instu
hugmyndir; hjón voru send sem pólitísk-
ir spæarar flokksins hvort á annað. Fas-
isminn var önnur sáluhjálpartrúin, hat-
ursfull og djöfulleg, og síst minni ofsatrú
en vinstri réttlínan. Þó þessar stefnur
væru gerðar út hvor á móti annarri,
runnu þær saman að lokum á grunsam-
legan hátt að upphafi stríðs. Seinast var
af almenníngi sett jafnaðarmerki milli
fasima og kommúnisma í verki. Þar kom
að þetta fargan hafði eingin áhrif á mig
leingur.
Örn: Mig langar að spyrja þig að öðru í
framhaldi af þessu. Nú ert þú orðinn
ákaflega virtur og þekktur höfundur
strax þegar þessir rauðu pennar komu
fram, ungir róttækir höfundar. Sýndust
þér einhverjir þeirra reyna að beita svip-
uðum aðferðum og þú, eða frekar einsog
Einar og Kristinn boðuðu?
Halldór: Margir af þessum mönnum
voru náttúrlega linnulausir prédikarar
— að sínu leyti einsog maðurinn í Hyde
Park sem árum saman sannaði a.m.k.
þrisvar á dag að jörðin væri flöt. Gerðu
samt bókmentalegar kröfur um að þessi
áróður færi fram í marktæku formi.
Margir ágætir „róttækir" rithöfundar af
gamla skólanum í Frakklandi fóru eins
og þeir voru lángir til útí þetta yfirsig
vinstra skoðunarfélag marxismans, —
jafnvel Romain Rolland sem var í raun-
inni heilagur maður, þessi mikli höfund-
ur Jean Christophs, virtist á efri árum
verða „fellowtraveller" um skeið. Honum
fylgdi mart mikilsvirtra sporgaungu-
manna sem trúðu á hann, tam Henri
Barbusse (þó ég væri sjálfur „einn af
átján" gafst ég upp á bók hins síðar-
nefnda Le Feu). Að minstakosti ann-
arhver stórrithöfundur í Frakklandi var
hávinstrisinnaður; sumir enduðu í heim-
spekilegum kreppum einsog Sartre; aðrir
gerðust anarkókommúnistar göturæs-
anna. Þó lenti Genet í ömurlegastri for-
skrúfun; og dubbaði upp söguhetjur sem
voru saurætur. Á þessum árum og ára-
tugum voru uppi í Evrópu margvíslegar
félagakeðjur vinstri höfunda, og að ein-
hverju leyti studdar af þeim sem veðjuðu
á þá, sumar hverjar kostaðar af Rúss-
landi. Ég var oft gestur á friðarþíngum í
rithöfundasamböndum, þar sem hittust
reyndar skástu höfundar Evrópu á
„vinstriskansinum" og söfnuðu áháng-
endaskara. La Comunitá degli scrittori
Europei hafði bækistöð í Róm og var
samband sem ýmsir framlegustu rithöf-
undar heimsins gerðu að sínum áfánga-
stað og ræðustóli eftir stríðið; þar var ég
einn instur koppur í búri. Ég held það
hafi ekki verið próletarismi til í okkur;
flestir nema ég voru virðulegir heldri-
menn.
Örn: Jahá, heyrðu, var þetta ekki Al-
þjóðasamband byltingarsinnaðra rithöf-
unda sem var stofnað 1930? .
Halldór: Nei, það var alt annað félag.
Ætli þú meinir ekki Mejsrapom, eitt af
félögum Willy Múnzenbergs í kríngum
1930. Höfuðstöðvar þeirra voru semsé í
Berlín. Á íslensku hét þetta Alþjóða-
samhjálp verkalýðsins. Múnzenberg
KRISTJÁN ALBERTSSON
þekti ég vel, næstum ofvel. Ég lét tilleið-
ast að gerast forseti íslandsdeildar þessa
félagsskapar, þá nýkominn úr þriggja
ára dvöl í Ameríku. Ég kom á stofnfund
í Reykjavík, en starfaði annars ekki í
félaginu að öðru leyti en siðferðilega:
með því að ljá nafn mitt. Bakhjarl þessa
félags og annarra álíka, víðsvegar um
heim, var semsé byltíngamaðurinn
Múnzenberg sem Stalín lét fyrirkoma
eftir að félög hans og stofnanir í ýmsum
áttum voru,orðnar andbyltíngasinnaðar,
ef ekki komnar uppíloft, en Múnzenberg
sjálfur flúinn til Parísar. Og það var þar
sem skósveinar Stalíns höfðu uppá hon-
um, óku honum útí Boulogne-skóg og
gerðu þar útaf við hann. Það er auðvelt
að segja að þessir forustumenn hafi verið
„þægir skutilsveinar" Stalíns, enda segir
það ekki neitt.
Þetta Comunitá degli scrittori Europei
bjó í Róm eins og ég sagði áðan. Það var
stofnað 1959. Ég var það sumar í Utah að
stúdera Stein í Steinahlíðum og fór það-
an til Róms á stofnfundinn (með við-
komu í Stokkhólmi). Italir stóðu ábyrgir
að þessari félagsstofnun. Fulltrúar voru
úr ýmsum löndum. Kann vera að pen-
íngarnir hafi að einhverju leyti komið
annarsstaðar frá. Formaður sovéska rit-
höfundasambandsins, Sjúkof, var þar
fremstur meðal jafnoka. Þó Sovétríkin
ættu í erfiðleikum að hafa til hnífs og
skeiðar um þessar mundir, höfðu þau
einlægt gnægtir fjár til að fjármagna
sitt rórill um allan heim. Ég var tíður
gestur í Moskva á þessum árum, og átti
þar mart vina ekki síður en í París og
Róm. Róm var þó laungum minn kjörni
staður og er enn. Ég var boðinn fyrir
Islands hönd til Róms á ráðstefnu Faos
vegna hungurs í heimi og hélt þar ræðu
fyrir Island í ítalska útvarpið. Þar var
mart pótentáta sem mér stóð stuggur af,
en gullskært fólk innanum. Mikill eftir-
lætisstarfsbróðir minn Aldous Huxley
var þar sem betur fór meðal gesta og við
vorum látnir búa á Hassler-hóteli fyrir
ofan Spænsku tröppuna. Huxley var þá
orðinn svo sjóndapur að hann sá ekki
útum öllu stærri vídd á öðru sjáaldrinu
en sem svaraði nálarauga. Ég gat sagt
honum söguna af því þegar mér var hald-
in stórveisla í Bombay í misgripum fyrir
hann. Stigar gólf og forsalir þessa hótels
Hassler eru úr svörtum marmara. Mér
verður laungum minnisstætt þegar ég
var að hjálpa þessum ljóngáfaða upp-
ljómaða öðlíngi og snildarmanni tímans
gegnum hið algera svartamyrkur sem
þessir dýru forsalir voru honum; við
mæltum til vináttu með okkur en sáumst
aldrei síðan. Á þessu Faó-þíngi vorum
við meðal annars boðnir í Vatíkanið til
KRISTINN E. ANDRÉSSON
páfans fræga, Jóhannesar tuttugasta og
þriðja (Roncalli), þess óviðjafnanlega
manns, svo ég varð pápískur aftur.
Örn: Það er kanski utanvið efnið, en
það slær mig að þú hafir skrifað bækur
þínar útum allar trissur: London, Buenos
Aires, Moskvu, Barcelona, Berlín, Los
Angeles, Róm, París — og áfram; fannst
þér það hægara fjarri kunningjahópnum,
eða hvað?
Halldór: Nei ekki þessvegna, því ég átti
alstaðar kunningja. Ég skrifaði þó ekki
mart á PEN-þínginu sjálfu í Buenos Air-
es 1936: nema á sex vikna sjóferð fram og
aftur skrifaði ég Ólaf Kárason, fyrsta
bindi. Það var gott að vera þrjár vikur á
sjó tvisvar sinnum og upplifa sjöstiörn-
una skökku megin á festíngunni. Ohjá-
kvæirálegt að skrifa á slíkum ferðum
drög'að heilli bók. Þetta var fróðlegt og
gjöfult líf, en oft varð maður fyrir von-
brigðum og stundum hissa; uns alt hætti
að koma flatt upp á mann. Einsog ver-
öldin veltist var ýmsum freistíng að ger-
ast sljór og napur gagnvart þessari
blessaðri vinstristefnu sem átti að frelsa
heiminn en varð á endanum ekki greind
frá hægra-einræði og beitti fyrir sig
ógnaræði. Ég man ekki í bili af hverju
aðferðir til að kúga fólk hafa einlægt
verið kendar við hægristefnu. Maður sá
bara hvernig fólk lifði í Rússlandi, þar
sem vinstristefna sagðist búa. Flestum
reyndist ógerníngur að halda því til
streitu að vera í senn frómur og hlýðinn
sósíalisti og byltíngamaður eftir að hafa