Morgunblaðið - 28.02.1982, Qupperneq 25
72
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. FEBRÚAR 1982
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 28. FEBRUAR 1982
73
Bókmenntir á tímum
Rauðra penna
verið viðstaddur yfirheyrslurnar miklu í
Moskvu. Ég hafði haft þann heiður á sín-
um tíma að sitja í þessu dómhúsi frá
morni til kvölds undir réttarhöldunum
dagana þegar helstu foríngjar og ráða-
menn Rússa voru yfirheyrðir og löglega
dæmdir til dauða af vinum sínum og
nánustu félögum, þeim sem ekki var búið
að koma fyrir kattarnef áður. Það var
furðulegt að virða fyrir sér þessa fánga,
blóma rússneskra gáfumanna og menta,
sem fyrst höfðu orðið að þola hjól og
steglu, síðan stjórnað Sovétríkjunum úr
Kreml, og nú úttaugaða af svelti og harð-
ræði í myrkrastofum; horfa uppá þessar
nafntoguðu byltíngarhetjur dæmda til
dauða af kyssvinum sínum og vita þá
síðan skotna einsog hunda um nóttina.
Ýmsir geingu af trúnni víðsvegar í heimi
og skrifuðu bækur uppúr þessu klórinu
þar sem þeir sögðu öllu til fjandans sem
þeir höfðu trúað á.
Örn: Manstu einhver nöfn?
Halldór: Nomina sunt odiosa. Þau eru á
sínum stað. Þetta var einn óbærilegastur
harmleikur tímans.
Örn: Það var verið að segja mér að
Pablo Neruda skrifi í endurminningum
sínum langt mál um rithöfundaþingið í
Buenos Aires, sem þú skrifar um í Dag-
leiðinni. Þektirðu hann?
Halldór: Pablo Neruda, já það er nú
líkast til: ég þekti hann vel. Ég taldi
hann og tel hann enn besta ljóðskáld
heimsins. Við vorum saman á mörgum
rithöfundaþíngum og svokölluðum frið-
arþíngum, sem voru í rauninni dulbúin
stórveldapólitík. Endurminníngabók
hans Confieso que he vivido er í þeim
púnkti lærdómsríkur lestur. Þessi skáld
úr Suður-Ameríku voru öðlíngar, við-
hafnarlistamenn. Við Astúrías frá
Guatemala vorum afar miklir mátar;
eins hinn kyrláti launfyndni brasilíu-
maður Amado. Þeir höfðu há embætti
heima hjá sér þángaðtil þeim var kastað
útí myrkrið. Minn góði vinur, Þórður
Sigtryggsson, sem ég skrifa oft um í bók-
um mínum, kemur einlægt upp í hug mér
þegar ég hugsa til þeirra. Þórður sagðist
ekki vilja lesa ensku, því einglendíngar
væru sjóræníngjar sem hefðu í máli sínu
tínt saman sína pjötluna úr hverri átt-
inni. Ég vitna oft í hann. En svo við
snúum aftur að efninu, maður fékk sál-
arhúngur af þessum pólitíska marxisma
líkt og væri af ofmiklum súrhval. Ágætt
að lesa um marxisma í bók eftir Marx
sjálfan, því hann skrifar allra marxista
liprast án þess að vera þó marxisti; auk
þess fullur af fyndni. Ég segi þér þetta
púrt uppúr pokanum eins og það er, án
þess ég viti nokkurn skapaðan hlut hvar
þú stendur; eða hvar ég stend frammi
fyrir þér.
Örn: Jú, mér finst satt að segja, að
þetta hafi verið ákaflega vond kenning
sem þeir boðuðu þarna, að bókmenntir
eigi að ala fólk upp, og það eigi að móta
það eins og brauðdeig eða eitthvað svo-
leiðis. Það hlýtur að vera eitthvað meira
sem bókmenntir gera.
Halldór: Þetta var fróðleg öld. Ég er
feginn og þakklátur máttarvöidum fyrir
að hafa leitt mig in medias res í öllu
þessu.
Örn: Svo ég taki nú aftur upp þráðinn
frá fyrri spurníngum, manstu hvernig
Rauðir pennar áttu að aðgreina sig frá
fyrri bókmenntum? Var eitthvert pró-
gramm sem menn sameinuðust um?
Halldór: Laga sig að bókmentalegum
staðli, meinarðu?
Örn: Nei. Þegar þetta tímarit kemur,
Rauðir pennar, þá er þarna ákveðinn
hópur sem stendur að því, og mikið þýtt
úrerlendum málum: Hvar átti markalín-
an að vera? Eða hver var munurinn á
þessum bókmenntum og því sem var til
áður?
Ilalldór: Markalínan var greinilega hjá
Kristni E. Andréssyni og okkar fyrstu
kommúnistum; að einhverju leyti hjá
Brynjólfi: það var byltíngin í Rússlandi.
Það var sá póll sem Kristinn vildi taka
mið af. Og ég held að hann hafi dáið
þannig að hann geymdi enn í hug sér þá
miklu dýrð sem hafði vaknað með hon-
um, þegar hann kyntist Byltíngunni
(með stórum staf). Hann skrifaði bjart-
kallar hafa heyrt mart um dagana; eyrun
detta ekki auðveldlega af þeim. Þeir
héldu Auði og mér stórveislu á eftir. Til
er ágætt Ijósmyndasafn af þessum undr-
um, að hugga sig við þegar komin eru á
mann alger elliglöp. Þetta var í tíð
Papandreu eldri. Sem sé ræðan handa
Prag og Moskvu lenti í Jerúsalem og
Aþenu. í Róm á norðurleið klófesti Víg-
órellí, formaðurinn í Comunitá degli
scrittori Europei, ræðuna og setti hana í
tímarit þeirra á ítölsku, L’Europa Lett-
eraria (ef ég man rétt). Svo þannig var
greinarkornið búið að koma á hebresku,
grísku og ítölsku í staðinn fyrir tékkn-
esku og rússnesku; — og áður en texti
varð til af henni á íslensku, snaraði ég
henni á dönsku þegar ég kom til Kaup-
mannahafnar á heimleið og flutti hana
sem fyrirlestur í Stúdentafélaginu
danska. Ég hef aldrei hitt neinn sem hef-
ir lesið þessa ritgerð á íslensku nema
Jóhannes heitinn úr Kötlum. í frásögn
eftir á er einsog maður sé uppfullur með
montsögur, en svona var nú heimurinn
sem ég lifði í áratugum saman. Grein sú
sem hér er í umræðu kom loks sem núm-
er eitt í nýu ritgerðasafni og sjálf bókin
sem hún kom í var nefnd eftir henni
(Upphaf mannúðarstefnu. Helgafell
1965).
Örn: Heyrðu, mig langar að spyrja þig
um annað af þessum alþjóðasamböndum.
Það er þetta alþjóðasambandi bylt-
ingarsinnaðra rithöfunda, kynntistu því?
Mér þætti fróðlegt að vita hvort þú hafir
líka verið í því?
Halldór: Ég var lítið annað en nafn í
þessum félögum. Mér skilst að hér hafi
verið um félagasamband að ræða. Mikið
af þessu stússi útum allar trissur kom
ekki nema lauslega við mig af því ég
hafði báðar hendur fullar að búa til
skáldsögur. Það væri kanski fróðlegast
fyrir mig sjálfan að frétta hvar ég hafi
verið eða ekki verið þá og þá. Mörg af
þessum rússnesk-styrktu alþjóðafélögum
störfuðu upphaflega undir forystu Willy
Múnzenbergs víða um heim, eins og ég
sagði áðan, ma hér á íslandi. En ég veit
ekki til að íslensk félög af þessi tagi hafi
verið skráð í alþjóðasamböndum.
Örn: Náttúrlega, þegar fasisminn var
að einu leytinu, þá var von menn vonuðu
að Eyjólfur hresstist einsog þú komst
sjálfur að orði í einni bók þinni.
Halldór: Maður var að vona að þessi
herbisnesstrú, átrúnaðurinn á morðverk,
atómbombur og eitur tæki á sig ein-
hverja skapfellilegri mynd. Ég er ansi
hræddur um að þar eigi eftir að verða
nokkur bið. Rússar eiga náttúrlega erf-
iða fortíð, upprunaleg ríkishugmynd
þeirra er frá törturum, blandin keisara-
legum orþódóxum sjónarmiðum úr Bys-
antium. Helst vilja þeir einhvern khan
sem getur stjórnað öllum heiminum í lík-
ingu við Djengis Khan; eða kolgrimma
keisaralega hátign af bysantiskri gerð
einsog Stalín. Ég sé sjaldan leingur neitt
sem gleður mig í bókum þeirra, bréfum
ROMAIN ROLLAND
THEODORE DREISER
SINCLAIR LEWIS
sýnt og fagurt rit á banabeði, bókina
Enginn er eyland, þekkirðu hana?
Örn: Ég hef lesið hana.
Halldór: Já hann skrifaði hana dauð-
vona; og meira að segja aðra í viðbót.
Heitir hún ekki Ný augu?
Örn: Um Fjölnismenn, er það ekki?
Halldór: Já, hann leggur útaf Fjölnis-
mönnum sem fyrirmynd allra bylt-
íngarmanna andans í Evrópu. Kristinn
var ákaflega merkilegur maður; auk þess
öðlíngur. En þessi gasalegi brotsjór sem
stefndi að vestrænni menníngu, og nátt-
úrlega fékk útrás í stríðinu og atóm-
bombunni, var ekki nema um það bil ris-
in. Ekki vantaði það, — heimurinn var
fullur af innblásnum hugsjónamönnum
og stórskáldum. Það sást þegar komið
var á þessi alþjóðlegu höfundaþíng og
maður kyntist merkismönnum margra
þjóðmennínga og höfuðskáldum með
heimspróletaríatið einsog kornabarn á
örmum sér. Þetta íberíska skáldakyn úr
Suður-Ameríku einsog Neruda, Asturias,
Amado, kúbumaðurinn Guillen, sem orti
Caminando, caminando, — þeir voru
fyrirbrigði i veraldarsögunni — skáld
heimsins á einni útsmognustu túngu
Evrópu, spænsku, — túngu þess lands
sem hafði tekið við kristni á dögum Páls
postula og haft fullgilda grísk-máríska
akademíu kríngum árið 1000, lángt á
undan öðrum evrópuþjóðum. Hugsa sér
að þessir góðu dreingir skuli einusinni
hafa verið bestu vinir manns. Þessir
menn hafa nú verið þurkaðir út af töfl-
unni, ekki af því þeir færu með fleipur
eða væru sama tóbakið og sá forarpollur
sem við veltumst í núna; heldur af því
þeir sáu rétt: Andbyltíngin kom á eftir
einsog amen á eftir faðirvor. Amado tór-
ir þó enn, ég fékk kveðju frá honum um
daginn með brasilískum hjónum sem
voru á ferð hér í Reykjavík.
ég flytti fyrirlestur í ísrael svo ég flutti
þessa rollu í Jerúsalem í staðinn fyrir
Prag! Hún var prentuð á hebresku í
dagblaði í Jerúsalem daginn eftir og síð-
an í tímariti ísraelsmanna Moled. Á
heimleið frá Israel var ég boðsgestur
grísku ríkisstjórnarinnar í Aþenu. Þá
vildi svo vel til, að einn af góðvinum mín-
um Anastasiades Novas rithöfundur, var
orðinn ráðherra í Grikklandi. Hann setti
okkur fyrst niður á höfuðhóteli í Aþenu,
Hotel Grande Bretagne, léði okkur síðan
farkost, bílstjóra, túlk og fornleifafræð-
íng, og sendi okkur í nokkurra daga bíl-
ferð um allt Grikkland til að skoða furð-
ur þessa móðurlands siðmenníngarinnar.
Örn: Var það ekki feikilega gaman?
Halldór: Það var mikið happ að njóta
svo góðra sambanda. Ef ég hefði verið að
rolast uppá eigin spýtur, mundi ég hafa
setiö mestallan tímann í skröltandi
járnbrautarvagni eða teymt asna yfir
Grikkland. Þegar ég kem aftur til Aþenu
úr þessari ferð segir Novas við mig: „Þú
mundir gieðja akademíuna hérna ef þú
Örn: Það mun meira að segja hafa
komið út bók eftir hann á íslensku, Ástin
og dauðinn við hafið. En svo við snúum
aftur við blaðinu: Þessi íslensku skáld
þarna í Rauðum pennum, þeir vildu
finna sér einhvern samnefnara, var ekki
það sem aðgreindi þá frá Einari Kvaran,
Jóni Trausta og fyrri höfundum islenska
samtímans?
Halldór: Við áttum hérna á íslandi
þetta leitandi skáld, þennan einlæga
mann og góða, Jóhannes úr Kötlum, sem
dó vonbrigðafullur og sendi mér á bana-
beði harmþrúngin orð, — þessi hrein-
hjartaði maður, yrkjandi postuli þeirrar
stefnu sem átti að frelsa heiminn og ís-
land og manneskjuna á jörðinni; ban-
vænn sagði hann mér að grein mín þar
sem ég rustéraði Stórasannleik (Upphaf
mannúðarstefnu) hefði valdið tímamót-
um í hugsun sinni. Sú grein einsog fleiri,
átti sér skríngilega upprunasögu.
örn: Væri ekki fróðlegt að heyra ágrip
af henni?
Halldór: Þannig var að tékkar ætluðu
að halda fund í Prag með kommúnistum.
JÓHANNES ÚR KÖTLUM
JEAN-PAUL SARTRE
úr?“ spurði hann. Ég sagðist ekki treysta
mér til þess. Það sem í greininni stendur
er sagt með þeim mildustu orðum sem ég
á í mínum orðabelg.
„Við skrifum allir undir hvert orð sem
í greininni stendur"; sagði maðurinn.
„Aðeins rússar segja nei.“ (Ég held
reyndar að þetta þíng hafi farið útum
þúfur.)
Örn: Mig minnir það líka.
Halldór: Ég fór austur til ísraels með
þetta plagg uppá vasann, endursent frá
Prag, mun þó hafa sett það yfir á ensku,
sem er mér tömust erlendra mála næst
þýsku. Gyðingar höfðu gert ráð fyrir að
héldir fyrirlestur fyrir þá.“ Efnið sem ég
hef meðferðis kynni að vera hneykslan-
legt í akademíunni í Aþenu, sagðist ég
halda. En hann svaraði: Þetta eru alt
heyrnarlausir kallar. í klassískum sal í
akademíunni grísku, þar sem sátu skáld
og borðalagðir heldrimenn, hélt ég síðan
þessa ræðu sem ég hafði frumflutt í
Jerúsalem í staðinn fyrir Prag, Upphaf
mannúðarstefnu, og síðar siðspilti Jó-
hannesi úr Kötlum. Svona mikill friður
fylgdi þessu öllu saman, að ég held þessir
borðalögðu kallar í Akademíunni í
Aþenu hafi hlustað þángað til þeir sofn-
uðu undir hinni ógurlegu ræðu. Svona
*>■»
úr öllum áttum haustið 1964, og reyna að
koma vitinu fyrir rússneska flokkinn, þó
umfram alt reyna að hefja einhvern
menskan sósíalisma gegn glórulausu
svartnætti Stalínismans. Ýmsir helstu
hugsjónamenn alþjóðlegs kommúnisma
tóku þátt í þessu. Þeir vildu gera Prag að
miðstöð sinni. M.a. sendu þeir trúnað-
armann til mín sem traustvekjandi
manns, af því ég var aldrei skipulagður
kommúnisti; og hann var hér um nætur-
sakir á Islandi. Hann bað mig að skrifa
eitthvað í átt við prógramm-grein um
mannúðarstefnu handa þessum fundi í
Prag; en ég hafði sagt honum að ég kæm-
ist ekki á fundinn, því ég var boðinn til
Israels á sama tíma. Ég sendi greinina á
tiltekna áritun fáum dögum síðar. Og
veit ég ekki fyren ég er kominn til Kaup-
mannahafnar, þá bíður þar eftir mér á
hóteli mínu þessi sami maður frá Prag.
Hann segir: ja það er bara ógerníngur að
fá greinina þína birta. Rússar standa á
móti. Hvað eigum við að gera? „Er ekki
hægt að milda greinina, draga eitthvað
PABLO NERUDA
og blöðum. Það getur vel verið að góður
texti sé enn skrifaður í laumi þar eystra,
í líkingu við mart af þeirri þjáníngar-
fullu póesíu sem var ort í leyni af stór-
skáldum fángabúðanna einhversstaðar í
Síberíu, — þessu siðferðilega tartara
himnaríki allra rússneskra stjórna,
þángað sem laungum hefur verið siður að
senda ærlega menn og höfuðsnillínga.
Tragedía heimsins er stór.
Örn: Sjálfsagt hefur rekið á fjörur
þínar ýmis stefnumarkandi rit manna úr
þessari hreyfíngu. Ég nefni til dæmis
menn einsog Georg Lukács og Jóhannes
R. Becker.
Halldór: Altaf verkaði þessi Lukács á
mig sem spaugari, en sérvitur og
spreinglærður einsog sumir heimskir
þýskarar: vissi í alla heima; það er ágætt
að rífast útaf ritum hans fyrir fýlusóffa
sem hafa lítið umleikis. Enda er ég viss
um að Stalín hefur aldrei reynt að botna
í honum; og mundi ekki hafa skilið bofs í
honum þó hann hefði reynt. Þessi gáfaði
úngverski gyðíngur var ofmentaður uppá
einhvern ógurlegan þýskan máta sem
fylgdi marxistum. Mér fanst hann altaf
fara í sama hrínginn. Jóhannes Becker
hreyfði hinsvegar við aungvu í mér. Var
hann ekki eitthvað móralskt vánkaður?
En við Brecht vorum vinir frá því hann
var flóttamaður í Danmörku um það bil
sem Hitler tók völd.
Örn: Já, Lukács segir í rauninni bara:
„Til að verða ssíalískir rithöfundar, þá
skrifið einsog Balzac, skrifið einsog
Stendhal." Það er erfitt að finna meiri
íhaldsstefnu undir róttæku yfirbragði en
hjá Lukács.
Halldór: Þetta voru furðulegir tímar:
Djengis Khan. Tartarar. Upphlaup allra
djöfla. Heimurinn útanskotaður á fáein-
um árum af hundgrimmum ofvitum.
Kanski hefst eitthvað skárra uppúr
krafsinu þegar mannkynið er búið að
gleyma þeirri yfirstöplun okkar tíma
sem táknast af nöfnum tvíburanna síam-
esísku Hitlers og Stalíns. Heimurinn er
fljótur að skifta um grímu. Stundum
fellur meira að segja alt í ljúfa löð sem
snöggvast í veraldarsögunni — og þá er
sjaldan von á góðu.
örn: En Gorkí og rithöfundaþíng Sov-
étríkjanna 1934, manstu hvernig það
orkaði á þig?
Halldór: Ég var ekki á heimaþíngum
sovéthöfunda; skil ekki alminlega rússn-
esku í stórum skömtum. En ég hélt uppá
Gorkí snemma; einkum ævisögu hans. Og
einstöku leikritum hans hafði ég ánægju
af: upprunalega eftirherma af Tsjekof.
Hann var þvottheldur rússi; en ef á að
virða hans sem skáld — jú, jú, hann var
vel liðtækur þegar hann var á Ítalíu að
skrifa leikrit í Tsjekofstíl, ærlegur
verkamaður í víngarði, einfaldur sósíal-
ist og góðmenni. Og æskubók hans var
mér gersemi. Þegar ég var viðstaddur
réttarhöldin miklu yfir Bukharín og
ýmsum öndvegishöldum byltíngarinnar,
þar sem Gorki kom við sögu, árið
1937—38 hrylti mig við þessu öllu, og hef
einhversstaðar lýst því á prenti af eins
lítilli sampíníngu og mér var unt. Hinar
rússnesku draumaborgir hrundu. Það
var átakanlegast fyrir rússa sjálfa. En
rússar eru úngir í tíðinni, ríki á gelgju-
skeiði. í samanburði við önnur stórveldi
má ekki gleyma að rússar urðu að hlíta
valdi tartara allt frammá siðbótatíma í
Evrópu, — næstum að maður gæti sagt:
frammá okkar tíð. Heimsvagninn mjak-
ast ekki hraðar en þetta þó hann fari
hratt. Rússneska Austrið, sem nú heitir
svo, var snemma á miðöldum kanski einn
af skárri pörtum heimsins. Það var á
þeirri tíð sem múhameðsmenn stóðu í
fararbroddi heimsmenníngar, en Róm lá
í foreyðslu og Miðjarðarhafið var lokað
evrópumönnum. Búkhara og Samarkand
voru þá aðsetur listar og vísinda heims-
ins næst á eftir Býsans. Tartarar lögðu
þessar borgir Mið-austur-asíu í rúst
ásamt með háskólum sínum, heimspek-
íngum, skáldum og dýrlegri siðmenn-
íngu. Þeir reistu pýramida úr haus-
kúpum í eyðimörkinni og létu ekki staðar
numið fyren í Rússlandi. Samarkand er
núna heimskur verksmiðjubær.
Örn: En þegar Gorkí ásamt fleirum
fara að marka stefnuna í bókmenntum
1934 — hvað finnst þér um það?
Halldór: Nitsjevo. Hversu mart verður
maður ekki að láta innum annað eyra og
útum hitt! Hversvegna í ósköpunum vilja
menn vera að segja skáldum fyrir verk-
um! Einsog vond skáld skáni nokkuð þó
embættismenn og revísorar segi þeim að
verða góðskáld! Það er einsog hver annar
dónaskapur og bændaræfilsháttur að
setja einhverja hreppstjórakurfa yfir
kúltúrinn. Ég hef kynst mörgum slíkum
revísorum. Þegar þeir fóru að prédíka
ansaði maður ekki. Einusinni í veislu
lenti ég þó í þrætu við þann mann sem
Gerasímof hét og stjórnaði allri mynd-
list í Sovétríkjunum, forseti listakademí-
unnar. Þessi listpáfi Stalins fór að út-
húða við mig málaralist Picassos, sem
hann kvað rússa halda vinskap við af
eintómum pragmatisma og própaganda-
ástæðum. Samtalið endaði með hálf-
gerðri skelfíngu.
örn: Ég tók eftir einu, þú átt fjórar
greinar í fyrsta árgángi Rauðra penna,
síðan ekki söguna meir. Árið eftir kemur
sögukafli úr Heimsljósi og smásaga í
þriðja bindinu.
Halldór: Smásaga? Atburðaminni frá
þessum árum er heldur dauft hjá mér.
Það gerðist of mart. En ef ég er mintur á,
tek ég við mér.
Örn: Ég var að velta því Tyrir mér
hvort komið hefði upp einhver ágreiníng-
ur, því þarna skrifar þú fjórar greinar
1935, og svo kemur ekkert fyren í tíma-
riti Máls og menníngar 1939 (ein ’38).
Var einhver ágreiníngur milli aðstand-
enda Rauðra penna?
Ilalldór: Ja var ekki vinstri harðlína á
uppleið þarna? Ég held hreyfíngin hafi
lent í frosthörkum ekki alllaungu eftir
stofnun Rauðra penna. Kristinn var í
raun réttri ekki harðlínumaður. Sigurð-
ur Thorlacíús því síður. Ég var mikið í
útlöndum á þessum árum og hafði báðar
hendur fullar af stórum viðfángsefnum;
skrifaði ekki mart greina.
örn: Þú hefur þó skrifað ekki svo lítið í
Þjóðviljann á þessum árum, '36 ’37 og
áfram, en ekki í þetta tímarit. Ég var
bara að velta þessu fyrir mér.
Halldór: Jahá, það hafa kanski heyrst
einhver óviðkunnanleg hljóð úr mínu
horni um dægurmál, ef ég hef verið
staddur hér heima. Þjóðviljinn hafði
stundum við mig laung viðtöl þegar ég
kom að utan: Magnús Kjartansson sat
um mig þegar ég kom í land. Viðtölin
voru oft fróðleg, sem reyndar var honum
að þakka. Viðtöl eru ekki komin undir
þeim manni sem svarar, heldur spyrlin-
um; vandinn er að kunna að spyrja tíð-
inda. Fari eitthvert spursfífl og
hugdettulaus maður að spyrja, lyppist
svargikkurinn niður af sjálfu sér —
fyrirfram. Der skal to til, einsog dansk-
urinn segir.
Örn: Mig langar að spyrja um annað.
Þetta Alþjóðasamband byltingarsinn-
aðra rithöfunda var lagt niður 1935, og í
staðinn kom „Alþjóðasamband rithöf-
unda til varnar menningunni", stofnað í
París 1935.
Halldór: Jahá, sumarið ’35. Ætli ég
hafi ekki verið þar. Ég var á svo mörgum
af þessum „menníngarþíngum” í ýmsum
áttum, að ég man ekki hvað var hvað.
Þegar svona þíngi lauk dró ég mig í skel,
settist á hótel og fór að skrifa skáldsögu.
En ég er ekki góður að muna nákvæm-
lega né í réttri röð hvað gerðist hvenær. í
stuttu óvæntu samtali einsog þessu hef-
ur maður ekki alt á reiðum höndum í
senn.
Örn: Já, ég ætlaði bara að spyrja þig,
afþví að í þessu nýja sambandi áttu
hefðbundnir borgaralegir höfundar að
blanda geði við róttæka höfunda, hvort
þá hefði orðið einhver stefnubreyting hjá
róttækum höfundum hér heima?
Halldór: Ég tók nú ekki svo nákvæm-
lega eftir því. Verður þú var við ein-
hverja slíka breytíngu þegar þú ert að
rannsaka þessa tíma?
Örn: Ég sé svosem enga stefnubreyt-
ingu í þínum ritum frá Sölku Völku og
framyfir Gerplu, allra síst kollsteypu. En
hvað finnst þér sjálfum?
Halldór: í þá daga skrifaði ég enn í
þessum þjóðfélagslega skáldsögustíl sem
var tíska í Ameríku á árunum þegar ég
bjó þar. Hafi ég farið kollsteypu, þá er ég
ekki dómbær um það núna; kanski marg-
ar. Fyrir vestan voru menn sem skrifuðu
í „nýum“ þjóðfélagslegum anda og
dreymdi um að bæta Ameríku. Þeir
höfðu áhrif á mig sem fyr segir.
Örn: Kristinn talaði um að Mál og
menning hafi verið stofnuð uppúr þess-
ari stefnubreytingu á vinstri álmunni,
samfylkingarstefnunni.
Halldór: Samfylkíngin fólst í því á yfir-
borðinu að safna saman öllum vinstri-
höllum rithöfundum og listamönnum
gegn fasisma.
()rn: Svo langaði mig að spyrja í við-
bót: það er dálítið athyglisvert að tvær
bækur hjá þér virðast skera sig úr þess-
um miklu skáldsögum — frá Sölku Völku
til Gerplu. T.d. Kvæðakverið. Það yrk-
irðu á löngum tíma meðfram öðru, er
ekkisvo?
Halldór: Kvæðakverið, — er ekki stofn
þess frá því fyrir 1930? Ég var nú ekki
farinn að skrifa neinar markverðar
skáldsögur þá, nema Vefarann. Ég hef
yfirleitt ekki eytt miklum tíma í kveð-
skap; kvæðin urðu bara til. Undantekn-
íng er Únglíngurinn í skóginum. Ég var í
Ameríku 1927 til ársloka ’29, kom heim
um jól. Vestra urðu nokkur kvæði til. Ég
byrjaði ekki á Sölku Völku fyren síðsum-
ars 1930.
Örn: En svo er líka leikritið Straumrof.
Halldór: Það var skrifað mitt í Sjálf-
stæðu fólki (1933). Það ár dvaldist ég á
Spáni frá því um sumarið og til jóla, fór
þaðan til Kaupmannahafnar þar sem ég
var til vors. Ég samdi Straumrof þennan
vetur í Höfn á par sólarhríngum í miðj-
um Bjarti í Sumarhúsum. Ekki man ég
hvað kom mér á stað; einhver tilviljanleg
áhrif frá Ibsen — kanski.
örn: Þá hefurðu melt þau vel!
Halldór: Þetta er tvöfalt borgaralegt
fjölskyldudrama í stofustíl einsog vana-
legur ibsenskur dómsdagur. Það tafði
mig ekki nema þrjá sólarhrínga frá
Sjálfstæðu fólki.
Örn: Það er einsog leikurinn hvarfli á
mörkum farsa og harmleiks.
Halldór: Það er víst dálítið þessleiðis,
já. Eða hvað?
Örn: Þetta eru áreiðanlega mjög
óvenjuleg vinnubrögð hjá höfundi sem er
að skrifa sitt fyrsta leikrit. Hafðirðu ver-
ið að stúdera leikrit?
Ilalldór: Ekki sérstaklega. Ég hafði
náttúrlega séð gríðarmikið af sjónleikum
hér og hvar í heiminum. Og leikritasafn
Ibsens hafði ég lesið fyrir innan ferm-
íngu. En mér var ekki ljóst að ég væri að
stela neinu, nema ef vera skyldi forminu
sjálfu: borgaralegt stofudrama frá alda-
mótatímanum — kanski ögn einsog
skopstælíng á Ibsen. Eða hvað? Kanski
er erfitt að benda á sérstakan hlut sem
ég hafi tekið mér til fyrirmyndar í
Straumrofi, eða haft í kollinum vitandi
vits, þessa smástund sem ég var að semja
það. Svona verfeðrúngsstefnu (epígón-
ismus) hljóta menn að geta framleitt á
færibandi.
Örn: Annað finnst mér athyglisvert.
Straumrof er nokkuð ólíkt sögum þínum
að því leyti, að þarna er stássfrú sýnd
sem fótumtroðin brjóstumkennanleg
manneskja.
llalldór: Eitthvað dulið, sem kynni að
liggja öðrum meir í augum uppi en mér,
brýst þarna fram. Ég hef ekki hugsað um
þetta síðan.
Örn: Hafðirðu aðra viðtakendur í huga
en með skáldsögunum?
Halldór: Ég hafði aungvan sérstakan
viðtakanda í huga. Þetta er samið in
vacuo. Afturámóti var ég náttúrlega vel
heima í borgaralegu umhverfi. Mitt líf
hefur verið borgaralegt líf. Ég hef aldrei
lifað öreigalífi, einsog einlægt er verið að
bendla mig við í Þýskalandi. Alt sem ég
hef skrifað fer eftir því hvað mér hefur
„vitrast" í þeim sporum sem ég stóð í þá
og þá. Yrkisefnin eru sitt úr hverri átt-
inni og venjulega löguð til samræmis við
einhverja grundvallarhugmynd: þau geta
verið frá Spáni; þau gætu verið frá Am-
eríku; þau gætu líka verið borgaraleg-
klerkleg-marxistisk-próletarísk og