Morgunblaðið - 15.03.1985, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. MARZ 1985
Ávana- og fíkniefni:
Orsakir
eftir dr. Þorkel
Jóhannesson
Hér fer á eftir annar kafli úr nýjn
riti dr. Þorkels Jóhannessonar pró-
fessors, „Ljfjafræði miótaugakerfis-
ins“:
Ef tilraunadýrum gefst kostur á
að sprauta sig sjálf með vimugjöf-
um eða drekka þá í lausn (eða fá f
sig á annan hátt), má greinilega
sjá, að dýrin sækjast eftir hlutað-
eigandi vímugjöfum hliðstætt og
þekkist hjá mönnum. Dýratilraun-
ir benda þannig til þess, að bæði
kókaín og amfetamín, einkum þó
kókaín, séu ákaflega eftirsóknar-
verðir vímugjafar líkt og reynsla
er af hjá mönnum. Ferill þeirra
dýra, sem sækja i kókain og am-
fetamfn, er enn fremur hliðstæður
við feril amfetaminÍ8ta og kókain-
ista. Morfín og ýmis morfínlík lyf
virðast og vera mjög eftirsóknar-
verð f tilraunum sem þessum, en
þó tæpast á borð við fyrrnefnd
efni, né dýrunum eins hættuleg og
þau. í slfkum tilraunum má enn
fremur greinilega sjá, að dýr
sækja f alkóhól, ýmis önnur ró-
andi lyf og svefnlyf og lífræn
leysiefni og allnokkuð i ávanaefni
á borð við nikótín og koffein, sem
ekki teljast vimugjafar. Dýratil-
raiinir benda hins vegar til þess,
að sókn i tetrahýdrókannabfnól
(kannabis) sé lítil og nær engin í
lýsergíð. Ef dýrunum er boðið að
sprauta sig með klórprómazíni,
eru þau gersamlega áhugalaus
fyrir verkunum þess eða forðast
beinlfnis að sprauta sig með þvf.
Sama gildir raunar um flest efni,
sem ekki verða talin ávana- eða
fíkniefni með mönnum. Samræmi
milli árangurs af dýratilraunum
og af fenginni reynslu af mönnum
er þannig með vissum frávikum
gott í þessu efni.
Trauðla sækjast apar, rottur
eða önnur tilraunadýr svo fast i
kókaín, amfetamín, morfin eða
aðra vímugjafa sem raun ber
vitni, ef áhrif þessara efna væru
ekki dýrunum þægileg eða gætu
verið það (dýrin læra oft að velja
sér þá skammta, sem fæstar hjá-
verkanir hafa). Dýratilraunir
benda þannig sterklega til þess, að
vellíðunarkennd gæti verið aðal-
uppistaðan i ávana og fíkn eins og
áður er haldið fram. f þessu sam-
bandi er athyglisvert, að morfín-
fiknir og amfetamínffknir menn,
sem komist hafa upp á lag með að
sprauta sig i æð, lýsa mjög mikilli
velliðunarkennd af völdum þess-
ara efna, er minnir á kynferðis-
lega fullnægingu af hæstu gráðu.
Þessu lik er og reynsla kókainffk-
inna manna. Freistandi er þannig
að ætla, að velliðunarkennd af
völdum vimugjafa, eða a.m.k. af
völdum kröftugra vímugjafa, sé að
einhverju leyti bundin við þá staði
í miðtaugakerfinu þar, sem er yf-
irstjórn kynhormóna eða stöðvar
fyrir vellíðunarkennd eða hvort-
tveggja.
í kafla XI er að því vikið, að í
undirstúku (hypothalamus), en
hún er hluti af milliheila, sé yfir-
stjórn kvnhormóna auk margs
annars. I undirstúku eru þannig
taugungar, er stjórna matarlyst
og vatnsdrykkju dýra, og þar eru
enn fremur taugungar, er virðast
ráða þvf, hvort dýrunum líður vel
eða illa. Ef þessir taugungar eru
ertir með hæfilegum rafstraumi,
má fá dýrin til þess að éta og
drekka, enda þótt þau væru hvorki
soltin né þyrst fyrir. Oft eykst
einnig drykkja alkóhóls, ef það er
í boði. Við rafertingu á frumum i
undirstúku kann og hegðun dýr-
anna að breytast svo, að túlkað er
sem vellfðan færist yfir þau.
Rannsóknir með rottur hafa
sýnt, að ýmsar frumur f undir-
stúku eru mjög næmar fyrir alkó-
hóli og lítið magn af alkóhóli
breytir starfsemi þeirra til muna.
Þetta á ekki einungis við fyrr-
nefndar frumur, er ráða áti og
drykkju og ef til vill vellíðan, held-
ur og frumur, er stjórna losun og
myndun kynhormóna og stýra
þvaglátum. Þá er og vitað, að ýms-
ar frumur i undirstúku eru mjög
næmar fyrir verkunum margra
annarra vimugjafa (morfín, am-
fetamín, tetrahýdrókannabinól
o.fl.). Ef benda ætti á einhvem
stað í miðtaugakerfinu, sem mjög
er næmur fyrir verkunum vímu-
gjafa yfirleitt, yrði þannig undir-
stúka fyrst fyrir.
Þeir taugungar i undirstúku, er
áður ræðir og stjórna matarlyst
og drykkju, eru taldir vera ýmist
noradrenvirkir eða serótóninvirk-
ir (þ.e.a.s. þessi boðefni losna úr
skaftendum hlutaðeigandi taug-
unga). Rannsóknir á rottum sýna,
að þau dýr, er að öllu jöfnu drekka
mest alkóhól f tilraunum, hafa
mesta veltu (umsetningu) á serót-
ónfni i heila og alveg sérstaklega í
undirstúku. Þetta bendir enn til
þess, að undirstúka og breytingar
á starfsemi i undirstúku skipti
miklu máli um það, hve mjög til-
raunadýr sæki i alkóhól, enda þótt
fleira komi vissulega einnig til.
Hér erum við einmitt komin að
mjög athyglisverðu atriði. Það er
sú staðreynd, að sókn einstakra
dýra af sömu tegund i alkóhól er
eftir atvikum talsvert eða jafnvei
mjög mismunandi. Enda þótt sókn
f vfmugjafa sé áberandi mismikil
eftir þvf, hvert efni á i hlut, eins
og áður ræðir, er hitt þó enn at-
hyglisverðara, að sókn tilrauna-
dýra í a.m.k. þennan vímugjafa
kann að vera stórlega mismunandi
hjá einstaklingum sömu dýrateg-
undar eða hjá einstaklingum mis-
munandi stofna sömu tegundar.
óvíst er, hvort eða að hve miklu
leyti þessu er sama veg farið með
aðra vimugjafa.
í ýmsum rannsóknastofnunum
(m.a. f Finnlandi) hefur tekist að
rækta sérstaka stofna músa og
rotta þannig, að dýrin sækja mjög
mismunandi mikið f alkóhól, þótt
það sé rfkulega f boði. Mýs og rott-
ur af tilteknum stofnun drekka
þannig fremur vatn en blöndu
alkóhóis og vatns, en dýr af öðrum
stofnum sækja fremur f alkóhól-
blönduna og drekka jafnvel alkó-
hól sér til óbóta. Með ræktun má
sem sagt velja úr þau dýr, er hafa
„tilhneigingu til alkóhólisma" og
láta ganga i erfðir.
Tilraunir með dýr benda ekki
einungis til þess, að neysla alkó-
hóls (eða hvötin til að neyta alkó-
hóls) sé arfbundin, heldur sé og
áfengisvima af völdum sama
magns alkóhóls i blóði mismun-
andi hjá þessum dýrum og háð
erfðum. Rannsóknir benda enn til
þess, að umbrot alkóhóls (etanóls)
sé mismunandi hjá ólíkum stofn-
um rotta og músa og það sé sömu-
leiðis arfbundið fyrirbæri. Athygl-
isvert er i þessu sambandi, að
magn acetaldehýðs, en það er um-
brotsefni alkóhóls (sjá mynd 28),
er oft hlutfallslega meira i blóði
þeirra dýra, er lítt sækjast i alkó-
hól, en hinna, sem fremur drekka
vatnsblöndu alkóhóls en vatn. Hjá
tilraunadýrum má og sýna fram á
fleiri atriði, er lúta að neyslu alkó-
hóls og eiturhrifum þess og arf-
bundin eru.
Hvernig er þessu farið hjá
mönnum? — Faraldursfræðilegar
rannsóknir, sem gerðar hafa verið
á þessu sviði, eru umdeildar og
engan veginn einhlítar. Að mati
höfundar bendir þó margt til þess,
að alkóhólismi „fari eftir ættum“.
Þetta merkir einfaldlega, að hvöt-
in til þess að drekka áfengi er að
öðru jöfnu meiri hjá þeim
mönnum, er átt hafa feður, mæður
eða önnur náin skyldmenni, sem
neytt hafa áfengis að marki eða
beinlínis verið alkóhólistar, hvort
sem þeir hafa verið meira eða
minna samvistum við þessi skyld-
menni sín eða ekki, en hjá hinum,
sem ekki er svo i ætt komið. Alkó-
hólismi er að sjálfsögðu ekki
beinlinis arfbundinn. Til þess að
verða alkóhólisti þarf alkóhól að
vera til staðar og menn að neyta
þess úr hófi. Það er því sem sagt
hvötin til þess að neyta alkóhóls
úr hófi, þegar það er til staðar eða
býðst, sem er að því er best verður
séð arfbundin.
Hvernig svo sem þessum málum
er háttað hjá mönnum, er hér um
ákaflega áhugavert rannsóknar-
efni að ræða. Og taka verður undir
orð þekkts bandarisks visinda-
manns á þessu sviði um alkóhól-
isma og erfðir, er hann sagði: „It’s
fairly well established that some-
thing’s being transmitted biolog-
icallv"
Ef ódrukknum alkóhólistum er
gefinn ákveðinn skammtur áfeng-
is, er magn acetaldehýðs i blóði
þeirra að jafnaði meira en er i
blóði venjulegra manna eftir
neyslu jafnstórs skammts. Þetta
gæti merkt, að umbrot eða um-
brotshraði alkóhóls væri annar i
alkóhólistum en er i öðrum
mönnum. Sérstaklega gæti þetta
átt við umbrot á acetaldehýði í ac-
etat, en það flyst inn i efnaskipta-
keðjur likamans og er orkugefandi
(sbr. mynd 28). Hjá alkóhólistum
mætti þó vel ætla, að truflun á
umbrotum alkóhóls væri engu síð-
ur afleiðing en orsök alkóhólisma.
Þvi vakti það verulega athygli, er
tveir bandariskir visindamenn
sýndu fram á árið 1979, að eftir
töku tiltölulega litils skammts af
áfengi var þéttni acetaldehýðs
marktækt meiri i blóði tuttugu
ungra karla (23 ára að aldri), er
áttu annað tveggja alkóhójista að
foreldri eða systkini og neyttu
sjálfir áfengis á félagslegu stigi,
en var i blóði jafnmargra og jafn-
gamalla karla i samanburðarhópi
(neyttu áfengis á félagslegu stigi
og án náinna fjölskyldutengsla við
alkóhólista). Einstaklingum i
fyrrnefnda hópnum ætti einmitt
að vera svo i ætt komið, að þeir
væru i meiri hættu en aðrir að
verða alkóhólistar siðar á ævinni
(sbr. að framan). Faraldursfræði-
legar rannsóknir munu að lfkind-
um skera úr, þegarfrá líður, hvort
afbrigðilega mikið acetaldehýð í
blóði eftir neyslu áfengis skiptir
sköpum í þessu efni.
Acetaldehýð er óstöðugt og
hvarfgjamt efni. Það er líkt og
alkóhól rokgjarn vökvi og hefur
slævandi verkun á miðtaugakerfið
hliðstætt við það. Ekkert bendir
þó til þess, að vima af völd’ m
alkóhóls sé vegna ummyndunar
þess í acetaldehýð, a.m.k. ekki
venjulega. Þessu til stuðnings er
að acetaldehýð veldur mönnum
ýmsum hvimleiðum einkennum, ef
þéttni þess í blóði eykst mjög.
Þetta færa menn sér einmitt í nyt
við meðferð á alkóhólistum (sbr.
disúlfiram á eftir). Á hinn bóginn
má vel vera, að acetaldehýð valdi
nokkru um timburmenn og lif-
færaskemmdir eftir mikla eða
langvarandi áfengisneyslu.
Vegna hvarfgirni sinnar þykir
og mjög líklegt, að acetaldehýð
geti bundist við ýmis efni i likama
manna og dýra. Meðal þessara
efna eru sum boðefni (noradrenal-
ín, dópamín og serótónin). Veru-
legar líkur eru á þvi, að acetalde-
hýð geti truflað umbrot þessara
boðefna, bundist við þau og breytt
svo, að þau nýju efni, er þannig
myndast, verki á sömu viðtæki og
og morfínpeptíð. Hvort slíkt gerist
i raun og veru hjá mönnum eftir
neyslu áfengis, er enn óljóst. Hitt
er þó staðreynd, að eftir innspýt-
ingu litils magns slíkra efna
(mynduð út frá dópamíni i nær-
veru acetaldehýðs) i heilahólf á
rottum, sem heldur vilja drekka
vatn en blöndu af vatni og alkó-
hóli, ef hvorttveggja er í boði (sbr.
að framan), óx drykkja dýranna á
alkóhólblöndunni svo, að telja
mátti þau orðin að „alkóhólist-
um“. Að öllu samanlögðu verður
því að teljast knýjandi að rann-
saka til hlítar, hvort eða að hve
miklu leyti meðfæddar og arf-
bundnar breytingar á umbrotum
alkóhóls (etanóls) geti skýrt hvers
vegna sumir (fáir), er neyta áfeng-
is, verða alkóhólistar, en aðrir
(flestir) ekki.
Svo virðist sem sjúkdómar i
miðtaugakerfi, þar á meðal geð-
sjúkdómar, stuðli ekki beinlinis að
ávana eða fíkn í vímugjafa. Varð-
andi alkóhólisma sérstaklega telja
menn þó að orsakatengsl séu milli
notkunar áfengis á ávana- eða
fíknistigi og hugstreitu (neurosis)
og geðdejrfðar. Hvemig þessu er
nánar farið, er óvist.
Enda þótt ekki verði séð, að
nokkur ein skapgerð eða skapgerð-
areiginleikar verði taldir forsenda
ávana eða fiknar í vimugjafa, er
þó talið, að menn með tiltekna
skapgerð eða geðhöfn sæki fremur
i tiltekinn vimugjafa eða aðra.
Þetta gæti átt við vimugjafa á
borð við morfin, amfetamin, tetra-
hýdrókannabínól (kannabis) og
alkóhól. Hér má enn nefna, að
listamönnum, er framfylgja
ákveðinni stefnu til listsköpunar
og túlkunar, er á stundum einn
vimugjafi öðrum hentari i þessu
skyni. Þeir skapgerðareiginleikar,
sem taldir eru algengir meðal
alkóhólista, eru ósjálfstæði og
vanmetakennd, framtaksleysi og
sjálfshyggja, auk vanþroska og
vankunnáttu.
Mynd 29 á að sýna, að náin
tengsl eru ekki aðeins milli ávana-
efnis eða fikniefnis (vimugjafa) og
tiltekins einstaklings (eða mið-
taugakerfis hans), heldur og milli
slíkra efna og þess umhverfis sem
hann hrærist i og er hluti af.
Mótandi umhverfi hvers ein-
staklings er i þessu efni heimili
hans, vinnustaður og þau félags-
bönd, sem hann ríður sér, hvort
sem er i leik eða starfi (sbr. mynd
29). Ef umhverfi einstaklings er
gegnsýrt einhverjum vímugjafa
eða ávanaefni, er trúlegt, að hann
venjist á félagslega notkun þess
sve sem hefðir segja til. Ef hið
gagnstæða er uppi á teningnum og
einstaklingurinn býr við umhverfí
þar sem notkun ávanaefna og
vimugjafa er lítil, eru samsvar-
andi minni líkindi þess, að hann
venjist á félagslega notkun þeirra.
Enginn efi er á því, að mikið og
næstum óheft framboð á tóbaki og
áfengi og tengsl þeirra við félags-
legar athafnir og atferli ráða
mestu um, hve útbreidd notkun og
misnotkun þeirra er. Eftir þvi sem
framboð ávanaefnis á borð við
nikótín (tóbak) og fíkniefnis á
borð við alkóhól (áfengi) er meira
og notkun þeirra algengari, því
meiri líkur eru á, að þeir einstakl-
ingar, sem sakir erfða eða á annan
hátt eru næmir fyrir, ánetjist
þessum efnum og taki að nota þau
á ávana- eða fíknistigi. Um tilurð
alkóhólisma með þessum hætti
eiga þannig vel við orð þekkts
finnsks visindamanns, er sagði á
ensku: „The more accepting of
alcohol drinking a social environ-
ment is, the more significant here-
ditary factors become' (því meir
sem þykir við hæfi að nota alkóhól
félagslega, þvi meira máli skipta
arfbundnir þættir (þ.e.a.s. við
uppkomu alkóhólisma)).
Meðferð á ávana og fikn má að
minnsta kosti skipta i þrennt:
Meðferð á vímuástandi, meðferð á
fráhvarfseinkennum og eftirmeð-
ferð (meðferð að lokinni „afvötn-
un“). Auk þess má með fullum
rétti tala um varnandi meðferð.
Varnandi meðferð felur í sér alla
þá hjálp og aðgerðir, upplýsingar
og fræðslu um ávana- og fikniefni,
er stuðlar að þvi að koma i veg
fyrir ávana og fíkn i hlutaðeigandi
efni. Texti sá, sem hér liggur fyrir,
á þvi einmitt að vera innlegg i þá
baráttu.
í því, sem á eftir fer, verður sem
áður fyrst og fremst fjallað um
alkóhólisma. Við skulum fyrst lita
nokkru frekar á varnandi með-
ferð.
Með þvi að alkóhólismi er lang-
samlega algengasta fyrirbæri
ávana og fíknar hér á landi og við-
ar, er mikið i húfi að greina ein-
kenni hans, ekki sist byrjandi ein-
kenni, eins snemma og auðið er.
Sú skylda hvflir á læknum og
einkum þeim, er starfa að heilsu-
gæslu, að kanna hvort sjúkdóms-
einkenni frá tilteknum liffæra-
kerfum kunni að stafa af neyslu
áfengis. í þessu sambandi verður
ALKÓHÓL [ ETANÓL] Alkóhól- . ACETALDEHÝÐ
[CH3CH2OH] dehýdrógenasi [CH3CHO]
Aldehýd-____________________^ ACETAT
dehýdrógenasi [CH^COO ]
DísúlJíram[Antabus[R]]
Mynd 28. Umbrot alkóhóls (etanóls).
Um það bil 80% af neyttu magni alkóhóls umbreytist (hvarfast) í lifur,
10% í öðrum líffærum, en 10% eru skilin út óumbreytt f útöndunarlofti,
þvagi og svita. Þau enzým (Iffhvatar), er langsamlega mestu máli skipta
varðandi umbrot alkóhóls, eru alkóhóldehýdrógenasi, er oxar etanól í
acetaldehýð, og aldehýðdehýdrógenasi, er oxar acetaldehýð í acetat.
Enzým þessi (eða enzýmkerfí) eru hjá mönnum í frymi frumna margra
lfffæra, sérstaklega þó f lifur eins og áður greinir.
Ýmislegt bendir til þess, að starfsemi alkóhóldehýdrógenasa og alde-
hýðdehýdrógenasa kunni að vera hlutfallslega mismunandi hjá mismun-
andi einstaklingum svo og hjá tilraunadýrum. Hjá tilraunadýrum virðist
þessi munur vera arfbundinn (sjá texta).
Acetat, er myndast úr acetaldehýði fyrír tilstilli aldehýddehýdrógenasa, flyst inn í
efnaskiptakedjur líkamans og er orkugefandi Alkóhól má því. innan þröngra marka þó, nota
sem fæðu.
Lyfið disúlfíram (Antabus (R)) hamlar umbrotum (oxun) á acetaldehýði í acetat með því
að trufla starfsemi aldehýðdehýdrógenasa. Eykst þá mjög þéttni acetaldehýðs í blóði, ef
áfengis er neytt. Veldur það hlutaðeigandi ýmsum hvimleiðum einkennum. Notfæra menn
sér stundum þessa verkun við eftirmeðferð á alkóhólistum (sjá texta).