Morgunblaðið - 17.03.1985, Blaðsíða 30

30 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 17. MARZ 1985
Hinn kunni rússneski kvikmyndaleikstjóri Andrej Tarkovsky
ákvað nylega að snúa ekki aftur til Sovétríkjanna frá Ítalíu,
þar sem hann hefur um skeið unnið að gerð nyrrar kvikmyndar.
„Ég mun sakna
Rússlands mikið..
Irína Ilovajskaja
segir frá blaðamannafundi,
sem Tarkovsky hélt
í þessu tilefni í Mílanó
Þaö vakti að vonum mikla at-
hygli, þegar hinn frægi rússneski
kvikmyndaleikstjóri Andrej Tar-
kovsky lýsti því yfir á blaða-
mannafundi í Mílanó fyrir nokkru,
að hann hygðist ekki snúa aftur til
Sovétríkjanna heldur setjast að
fyrir fulít og allt á Vesturlöndum.
Hann kvaðst ætla að biðja um hæli
sem pólitískur flóttamaður í ein-
hverju þeirra vestrænu landa, sem
þegar hafa lýst sig reiðubúin til að
veita þessum fræga listamanni
landvist og full þegnréttindi. Hinn
afar sérstæði stíll, sem einkennt
hefur kvikmyndir Andrej Tark-
ovskys, og sá listræni blær, sem
hvílir yfir verkum hans, hefur orð-
ið til þess, að Tarkovsky er sem
listamaður gjarnan borinn saman
við hinn heimskunna sænska kvik-
myndaleikstjóra, Ingmar Berg-
man.
Með þeirri erfiðu ákvörðun að
snúa baki við föðurlandi sinu, hef-
ur Andrej Tarkovsky bæst í fjöl-
mennan hóp rússneskra lista-
manna, sem á undanförnum árum
hafa séð sig tilneydda til að yfir-
gefa Sovétríkin fyrir fullt og allt.
Að blaðamannafundinum með
Tarkovsky í Mfianó stóðu kaþ-
ólska hreyfingin „Movimento Pop-
ulare“ á Ítalíu, „Alþjóðlega and-
spyrnuhreyfingin“ og „Alþjóða-
samtök frjálslyndra".
Forseti „Movimento Populare",
Roberto Formigoni, var fyrir
skömmu kjörinn fulltrúi Kristi-
lega demókrataflokksins ítalska á
Gvrópuþingið, en eitt af þeim mál-
um, sem verða á dagskrá þessa
þings, er einmitt spurningin um
þátttöku Rússlands og annarra
austur-evrópskra ríkja í fram-
kvæmd ýmissa mála, sem varða
Evrópu alla. Formigoni telur, að
Evrópa sem heild geti ekki átt sér
neina tilveru án þessara landa, en
í því sambandi hefur hann ekki í
huga hið kommúníska alræðis-
vald, sem kúgar þessar þjóðir,
heldur öllu fremur þá fjölmennu
hópa Austur-Evrópubúa, sem eru
andsnúnir þvf stjórnarfari, er rík-
ir í löndum þeirra, en fá hins veg-
ar aldrei tækifæri til þess að koma
skoðunum sínum á framfæri,
vegna þess ofrfkis, sem stjórnvöld
beita þegna þessara rfkja. Áhugi
Formigonis á hlutskipti Tark-
ovskys er því mjög skiljanlegur.
Það var Roberto Formigoni sem
setti blaðamannafundinn f sal
Biaðamannaklúbbsins f Mílanó, er
var þéttskipaöur áheyrendum. Þar
voru samankomnir fréttamenn frá
meira en tíu sjónvarpsstöðvum,
fulltrúar fjölmargra dagblaða,
tímarita og útvarpsstöðva í ýms-
um löndum heims. Í stuttri inn-
gangsræðu bauð Formigoni And-
rej Tarkovsky velkominn og sagði,
að hann væri vel þekktur á Ítalíu,
bæði sem kvikmyndastjóri og sem
persónuleiki. (í fyrra hafði Tark-
ovsky sótt alþjóðlegt friðarþing í
Rimini og hitti við það tækifæri
marga meðlimi „Movimento Pop-
ulare“; eins og Tarkovsky komst
sjálfur að orði, þá hefði það veitt
honum sérstaka ánægju að sjá svo
mörg ungmenni á þessu þingi, og
þetta unga fólk hefði sýnt, að það
væri fullt af áhuga og væri leit-
andi í andlegum efnum.)
Ráðstjórnin gerir fremstu
listamenn landsins útlæga
„Þær jaunir, sem Andrej Tark-
ovsky hefur ratað í við ákvörðun
sfna, hryggð hans sem manns og
listamanns, vegna þess að hann
hefur þannig neyðst til að skiljast
við flesta af sinum nánustu ætt-
mennum heima í Rússlandi, við
föðurland sitt og allt það sem hon-
um var þar kært, neitun sovéskra
yfirvalda að veita 13 ára syni
þeirra hjóna brottfararleyfi frá
Sovétríkjunum — allt eru þetta
viðkvæm vandamál, sem snerta
okkur öll, sem byggjum hinn
frjálsa hluta heimsins. Þessi pers-
ónulegu vandamál Tarkovskys
eigum við að gera að okkar vanda-
máli og láta þaö verða málstað
samvizku okkar f sffellt ríkari
mæli,“ sagði Roberto Formigoni f
ávarpsorðum sínum við upphaf
blaðamannafundarins.
Því næst tók til máls rússneski
rithöfundurinn Vladimir Max-
imov, sem flutti þakkir til allra
þeirra ftölsku aðilja, sem staðið
höfðu að boðun þessa blaða-
mannafundar með Tarkovsky, og
þakkaði jafnframt öllum þeim
mörgu Vesturlandabúum, sem
sýnt hefðu máli Tarkovskys áhuga
og verið reiðubúnir til að koma
honum til hjálpar.
Þá var röðin komin að hinum
fræga rússneska sellósnillingi
Mstislav Rostropovitsj að kynna
Andrej Tarkovsky fyrir viðstödd-
um með nokkrum orðum. Rostr-
opovitsj hóf mál sitt með því að
segja, að hann áliti þennan dag
vera Rússlandi sorgarefni. Eftir
10 ára útlegð frá föðurlandi sfnu
kvaðst hann stöðugt lita á sig sem
Rússa og þess vegna tæki hann
þennan harmleik, sem enn einu
sinni væri að gerast, sér mjög
nærri. Harmleikinn kvað Rostr-
opovitsj fólginn i þvi, að Rússland
hefði á þennan hátt sagt skilið við
enn einn af sfnum framúrskarandi
og mikilsverðu listamðnnum. „Lít-
ið á þá, sem sitja hérna við borð-
ið,“ sagði Rostropovitsj. „Þið sjáið
hérna fyrir framan ykkur alls ekki
andstæðinga sovétkerfisins, held-
ur fulltrúa rússneskrar menning-
ar, sem hraktir hafa verið frá föð-
urlandi sínu, sviptir þeim rétti að
mega búa í sínu heimalandi og
starfa þar.“
Hann sagði því næst frá þvf, að
á hljómleikaferðalagi, sem þau
hjónin, söngkonan Galína Visjn-
évskaja og hann, hefðu farið f til
Parísar árið 1969, hefðu þau eitt
sinn farið að sjá kvikmynd Tark-
ovskys, „Andrej Rúbljov". „Það
var einkum tvennt, sem hreif
okkur: Hinn listræni styrkur
myndarinnar og meistaralegt
handbragð á allri gerð hennar, og
eins sagði hann, að það hefði
snortið þau illa, að þau gátu ekki
séð þessa sovézku kvikmynd í Sov-
étríkjunum, heldur hafi þau þurft
að fara til Parísar til þess.
„Hvernig stendur á því,“ spurði
Rostropovitsj, „að stjórnvöld
okkar hegða sér þannig, að maður
skuli þurfa að skammast sfn, jafn-
vel tuttugu árum síðar, þegar
maður les blöðin frá þeim tfma?“
Hann sneri sér því næst að þeim
hjónunum Larisu og Andrej Tark-
ovsky, heilsaði þeim og óskaði
þeim „léttbærrar útlegðar"; jafn-
framt lofaði hann þeim fullri sam-
stöðu og öllum þeim stuðningi,
sem á hans færi væri að veita.
í stöðugu stríði viö stjórnvöld
Þá tók Andrej Tarkovsky til
máls, og engum gat dulizt sú
mikla geðshræring, sem hann var
í, þegar hann gerði í fáum orðum
grein fyrir því, af hverju hann
áræddi að taka þetta mjög erfiða
skref, sem veldur honum sársauka
og kvöl: Föðurland sitt hefur hann
misst, tengslin við þjóð hans eru
rofin, samband hans við rússneska
áhorfendur og velunnara er slitið.
Hann skýrði frá stirðum sam-
skiptum sínum við sovézk stjórn-
völd og lagði sérstaka áherzlu á,
að á þeim 24 árum, sem hann hefði
starfað að kvikmyndagerð, hefði
honum aðeins tekizt að gera 6
kvikmyndir. Það væri með öðrum
orðum hægt að segja, að á þessum
tæpa aldarfjóröungi hafi hann
fengið að vinna við kvikmynda-
gerð í sex ár, en hafi aftur á móti
verið atvinnulaus í 18 ár.
Auðvitað hafi hann þó verið að
vinna við ýmislegt annað á þess-
um tíma eins og að velja úr efni til
kvikmyndunar og við að semja
kvikmyndahandrit. Drög að kvik-
myndum hafi hann svo sffellt ver-
ið að reyna að fá samþykkt hjá
öllum þeim mörgu opinberu aðil-
um, sem hafa úrslitavald i leyfis-
veitingum til handa sovézkum
kvikmyndagerðarmönnum. Að fá
öll tilskilin leyfi sovézkra yfir-
valda til að mega hefja tökur á
einhverri tiltekinni kvikmynd sé
þannig tímafrek og niðurdrepandi
þrautaganga. Eftir að öll slik leyfi
voru loks komin í höfn tók svo við
ný barátta meðan á sjálfri mynda-
tökunni stóð, og enn undir lokin
hófst ný atrenna eftirlitsaðilanna,
þegar myndin var tilbúin til sýn-
ingar af hálfu kvikmyndagerðar-
mannanna. Yfirleitt fengu myndir
Tarkovskys háa einkunn og lofs-
verð ummæli hjá þeirri stjórn-
skipuðu nefnd, sem á að leggja
blessun sfna yfir tæknileg gæði
hverrar kvikmyndar. Slfkur gæða-
stimpill ætti í raun réttri að
tryggja viðkomandi kvikmynd
stórt upplag og þar af leiðandi
góðar sýningartekjur. En að því er
kvikmyndir Tarkovskys varðar, þá
voru þær ýmist aldrei teknar til
sýningar f Sovétríkjunum eða að
einungis örfá eintök voru gerð af
hverri mynd. Kvikmyndir hans
voru hins vegar alltaf seldar til
útlanda á mjög háu verði, en
Tarkovsky sjálfur fékk þó aldrei
eina einustu rúblu f sinn hlut af
þvf fé, sem kom inn fyrir kvik-
myndir hans erlendis. Fjárhagur
þessa fræga kvikmyndaleikstjóra
var iðulega svo bágborinn heima í
Rússlandi, að hann átti ekki einu
sinni 5 kópeka f vasanum til þess
að borga fargjaldið með strætis-
vagni.
Hann sagðist ekki geta skilið
hvað það var, sem sovézk yfirvöld
fundu kvikmyndum hans svo mjög
til foráttu, því að verk hans eru
ekki pólitísk og fjalla ekki um nein
þau viðkvæmu vandamál f daglegu
lífi, sem efst eru á baugi hverju
sinni. Hið einasta neikvæða i um-
fjöllun opinberra málgagna
stjórnvalda um kvikmyndir Tar-
kovskys hafi jafnan verið vissar
gagnrýnisraddir um að myndir
hans væru „þungar, greinilega
ætlaðar þröngum hópi afburða-
manna, en með öllu óskiljanlegar
venjulegum sovézkum áhorfend-
um.“
Staðreyndirnar töluðu hins veg-
ar öðru máli, sagði Andrej Tark-
ovsky, því að það reyndist gjör-
samlega ómögulegt að fá miða á
þær sýningar ’ á kvikmyndum
hans, sem fram fóru í Moskvu, og
þá var brugðið á það ráð að hafa
sérstakar morgunsýningar á
kvikmyndum hans, og hófust þær
sýningar kl. 7 á morgnana.
Nýjasta kvikmynd Tarkovskys,
„Nostalgia", sem hann tók að
mestu á Ítalíu, var send á kvik-
myndahátíðina í Cannes í Frakk-
landi með fullu samþykki sovézkra
yfirvalda og samkvæmt beinum
fyrirmælum frá Moskvu. En jafn-
framt gerðu sovézk yfirvöld þó út
af örkinni alveg sérstakan fylgi-
fisk sinn til eftirlits og til að ann-
ast hagsmuni sovézkra yfirvalda á
kvikmyndahátíðinni. Það var
kvikmyndaleikstjórinn Sergej
Bondartsjúk, sem f snatri var
sendur þessara erinda frá Moskvu
til Cannes. Að sögn Andrej Tark-
ovskys er Bondartsjúk maður, sem
vart getur talizt hafa vit á neinum
sköpuðum hlut, „nema ef vera
skyldi að hann hefði vit á kollótt-
um eldhússtólum".
Mælirinn fullur
Dánumanninum Bondartsjúk
var troðið upp á hina frönsku að-
standendur kvikmyndahátfðar-
innar í Cannes sem sérstökum
listrænum fulltrúa sovétstjórnar-
innar. Og hann „barðist líka eins
og ljón“ gegn því, að kvikmynd
Tarkovskys, „Nostalgia", hlyti
nokkur verðlaun á hátiðinni. Þrátt
fyrir harðvituga baráttu Bond-
artsjúks hlaut kvikmyndin þó
þrenn verðlaun dómnefndar. Þeg-
ar Andrej Tarkovsky frétti, að
Sergej Bondartsjúk hefði verið
sendur í þessum erindagerðum til
Cannes af sjálfum Érmasj, for-
stjóra Kvikmyndastofnunar Sov-
étríkjanna, þá skildi hann, að
hans biði ekkert nema atvinnu-
leysið, þegar hann sneri heim til
Rússlands aftur, og hann myndi
því ekki einu sinni geta séð fjöl-
skyldu sinni farborða í framtíð-
inni. Tarkovsky greip því til þess
ráðs að sækja um leyfi sovézkra
yfirvalda — fyrst hjá sínum eigin
yfirmanni í Kvikmyndastofnun-
inni en einnig hjá hærra settum
sovézkum embættismönnum, allt
til sjálfs aðalritara Flokksins,
Andropov, og svo síðar til Tsjérn-
enkos — að hann mætti dvelja um
kyrrt á Vesturlöndum í allt að
þrjú ár til viðbótar. Hugðist hann
þá setja upp óperuna „Boris Godu-
nov“, kvikmynda „Hamlet" eftir.
W. Shakespeare, auk ýmissa ann-
arra verkefna. Tarkovsky sótti
jafnframt um brottfararleyfi fyrir
13 ára gamlan son sinn og fyrir
áttræða móður Larisu, eiginkonu
sinnar. Þessi beiðni hans var einn-
ig í fyllsta samræmi við ákvæði í
sovézkum lögum, sem kveða á um,
að sá sem þarf að stunda vinnu í
útlöndum lengur en 9 mánuði, eigi
fullan rétt á aö fá til sín þá fjöl-
skyldumeðlimi sína, sem þurfi á
hjálp hans að halda. Larisa, eig-
inkona Tarkovskys, hefur um ára-
bil unnið með manni sínum sem
aðstoðarleikstjóri. Að þessum
þremur árum liðnum ætlaði Tark-
ovsky sér að hverfa aftur heim til
Rússlands. „Ég hélt,“ sagði hann,
án allrar gamansemi í röddinni,
„að Érmasj, forstjóri Kvikmynda-
stofnunar Sovétríkjanna, myndi á
þeim tíma ef til vill hafa hlotið
stöðuhækkun og vera orðinn mið-t
stjórnarfulltrúi í flokknum eða þá,
að hann hefði loks verið rekinn úr
embætti fyrir öll sín mörgu og
stórkostlegu „afrek" í forstjóra-
starfinu, þannig að andrúmsloftið
kynni að hafa batnað í sovézkri
kvikmyndagerð að þessum þremur
árum liðnurn."