Morgunblaðið - 23.04.1985, Blaðsíða 30

30
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. APRÍL1985
Áhrif reykinga á
hjarta og æðar
— eftirGuðmund
Þorgeirsson
Hjarta- og æðasjúkdómar valda
flestum dauösföllum allra sjúk-
dóma á íslandi í heild u.þ.b. 47%,
auk þess að leggja stóran skerf til
þjáninga og fötlunar í landinu.
Mestu munar um hlut kransæða-
sjúkdóma, en heilablóðföll, há-
þrýstingur, lokusjúkdómar og
þrengsli í útlimaæðum komast
einnig ofarlega á blað. Á undan-
förnum árum og áratugum hefur
fjölbreytilegra gagna verið aflað,
sem styrkja þá skoðun að reyk-
ingar, einkum sígarettureykingar,
stuðli að hjarta- og æðasjúkdóm-
um. Ný löggjöf um tóbaksvarnir á
íslandi gefur tilefni til að staldra
við og spyrja: Hverjar eru stað-
reyndir málsins? Hvert er sam-
band reykinga og æðasjúkdóma?
Með hvaða hætti vinnu tóbaks-
reykur tjón á æðakerfinu? Og ekki
síst: Hvað vinnst með því að hætta
að reykja?
Þótt hér verði eingöngu fjallað
um áhrif reykinga á hjarta og æð-
ar, en áhrifum þeirra á lungu,
tennur og önnur líffærakerfi ekki
gerð nein skil, er viðfangsefnið um
margt flókið. Talið er að meira en
4000 mismunandi efni séu í tób-
aksreyk, þannig að þar eru margir
hugsanlegir skaðvaldar á sveimi.
Þar við bætist, aö æðakölkunin
sem er stærsta vandamálið og
undirrót margra hinna, er eir.nig
flókið samspil fjölmargra þátta,
áskapaðra og áunninna, erfða og
lifnaðarhátta. Samt eru ýmsar
staðreyndir ljósar og benda svo
eindregið í eina átt, að val þess
sem reykir ætti að vera auðvelt ef
staðreyndir og þekking réðu ferð-
inni.
Hvert er samband reyk-
inga og hjarta- og
ædasjúkdóma?
Mörgum ólíkum rannsóknarað-
ferðum hefur verið beitt til að
leita svara við þessari spurningu,
ferilrannsóknum á stórum hópum,
samanburðarrannsóknum á sam-
bærilegum einstaklingum, klínisk-
um og meinafræðilegum athugun-
um. Eins og nánar verður vikið að
síðar í þessari grein hefur vægi
reykinga sem áhættuþáttar
hjarta- og æðasjúkdóma reynst
mjög mismunandi í mismunandi
þjóðlöndum. Ekki eru til upplýs-
ingar um hlut reykinga að þessu
leyti á íslandi, en slíkra upplýs-
inga er að vænta innan skamms úr
hóprannsókn Hjartaverndar. Á
þessu stigi máls verður að telja
líklegt, að íslendingar flokkist að
þessu leyti í hóp þjóða Vestur-
Evrópu og Norður-Ameríku, sem
búa við svipaöa tíðni hjarta- og
æðasjúkdóma og svipað blóðfit-
ustig. Rannsóknir í þessum lönd-
um hafa gefið mjög áþekkar
niðurstöður. I töflu I eru sýndar
niðurstöður úr stórri ferilrann-
sókn sem um árabil hefur verið í
gangi í Framingham í Bandaríkj-
unum. Þar kemur fram, að heild-
ardánarlíkur svo og dánarlíkur af
völdum hjarta- og æðasjúkdóma,
kransæðasjúkdóma sérstaklega og
fjöldi þeirra sem deyja skyndi-
dauða eykst í beinu hlutfalli við
fjölda sígaretta sem reyktar eru á
dag. Sérstaklega skal bent á að
dauðsföll af völdum kransæða-
sjúkdóma og skyndidauða-tilfelli
eru meira en tvöfalt fleiri í hópi
þeirra sem reykja meira en einn
pakka á dag, en í hópi þeirra sem
ekki reykja. En dánartölur eru
ekki allt, þjáningar og kröm af
völdum sjúkdóms skipta ekki
minna máli. í töflu II eru sýnd
áhrif sígarettureykinga á nýgengi
hinna ýmsu hjarta- og æðasjúkd-
óma (ekki dauðsfalla), einnig í
borginni Framingham í Banda-
ríkjunum. Þar kemur fram, að
reykingar magna öll þessi vanda-
mál, en í mismunandi mæli.
Áhrifin eru mest á æðaþrengsli í
útlimum, þar næst heilablóðföll.
Síðan koma kransæðasjúkdómar
og hjartabilun. Margt er óljóst um
orsakir þessara mismunandi áhrif
á mismunandi greinar æðakerfis-
ins, t.d. hvers vegna slagæðar í út-
limum verða svo mjög fyrir barð-
inu á tortímandi áhrifum tóbaks-
reyksins. Líkleg skýring er hins
vegar til á því hvers vegna reyk-
ingar hafa meiri áhrif á tíðni
kransæðastíflu og skyndidauða en
annarra vandamála sem krans-
æðaþrengslum tengjast. Eins og
nánar mun vikið að síðar stafar
þetta sennilega af espandi áhrif-
um nikótíns á blóðflögur, sem leitt
geta til bóðsegamyndunar, einkum
þegar þrengsli hafa þegar mynd-
ast í æðunum. í annan stað eykur
nikótín líkur á hjartsláttaróreglu
af ýmsu tagi, en hjartsláttar-
óregla (sleglatif, „venticular
fibrillation") er einmitt algengust
orskök skyndidauða, en þó oftast í
tengslum við kransæðastíflu.
Dr. Guðmundur Þorgeirsson, lækn-
ir.
„í annan stað eykur
nikótín Iíkur á hjart-
sláttaróreglu af ýmsu
tagi, en hjartsláttar-
óregla (sleglatif, „venti-
cular fibrillation“) er
einmitt algengust orsök
skyndidauða, en þó
oftast í tengslum við
kransæðastíflu.“
Auk þess að standa í beinu
hlutfalli við daglegt reykinga-
magn aukast líkur á kransæða-
sjúkdomum einnig í hlutfalli við
árafjölda sem viðkomandi hefur
reykt, einnig ef menn draga reyk-
inn ofan í lungu og ef menn byrja
reykingar á ungum aldri. Áhrif
reykinganna fara minnkandi þeg-
ar kemur á efri ár og eftir 65 ára
aldur eru sígarettureykingar
Tafla I Dánarlíkur: Dánir /1000 íbúar / ár
Sígarettur/ Hjarta og Skyndi- Kransæða- Heildar-
dag æðasjúkd. dauði sjúkd. dánartíðni
0 7,0 1,3 2,4 12,0
<20 8,4 1,7 3,1 144
20 10^ 24 4,0 18,4
>20 12,4 3,1 54 22,4
Eftir heimild 2)
Tafla II
Líkur á hjarta- og æðasjúkdómum í 20 ár. Karlar 45- —74 ára.
Fjöldi nýrra tilfella á ári per 1000 íbúa (aldursstaölað).
Kransæða- Þrengsli í Hjarta- og æðasjúk-
Sígarettur/dag sjúkdómar Heilablóðfall útlimaæðum Hjartabilun dómar í heild
0 124 2,7 24 34 144
<20 14,7 34 34 3,7 18,9
20 174 4,0 4,6 4,0 22,7
>20 20,1 44 64 4,4 274
Áhættuhlutfall 1,6 14 3,0 14 1,7
(>20/0) *
Eftir heimild 2)
óverulegur áhættuþáttur fyrir
kransæðasjúkdóm. t því sambandi
er mikilvægt að gera sér grein
fyrir, að áhrifa reykinganna gætir
tiltölulega snemma á ævinni.
Reykingarnar stytta þvi ekki
ævina með því að skera aftan af
elliárunum, heidur kalla þær
sjúkdoma og hrörnun yfir fólk á
miðjum aldri og í þeim skilningi
má segja að reykingarnar lengi
ellina, því hún gengur í garð löngu
fyrir aldur fram. Reykingar hafa
meiri áhrif á æðakerfi karla en
kvenna. Undantekningar eru þó
þær konur sem bæði taka getnað-
arvarnartöflur og reykja. Áhætta
þeirra er margföld á við þær sem
hvorugt gera og einnig í sambandi
við þær sem taka getnaðarvarn-
artöflur en reykja ekki.
Samverkun áhættuþátta
Reykingar hafa mismunandi
áhrif á nýgengi kransæðasjúk-
dóma á mismunandi stöðum í
heiminum (sjá mynd 1). I Fram-
ingham, títtnefndri borg í Banda-
ríkjunum, aukast líkur þess að fá
kransæðasjúkdóm á tveggja ára
tímabilí í réttu hlutfalli við magn
reykinga og er þrefaldur munur á
þeim sem reykja tvo sígarettu-
pakka á dag og þeim sem ekki
reykja. f Honolulu eru líkur stór-
þyrpingunni eru engir aðrir
áhættuþættir til staðar og súlurn-
ar eru allar fremur lágar. í ann-
arri þyrpingu hefur skert sykurþol
og hár blóðþrýstingur bæst við og
allar súlurnar hafa hækkað að
mun, sú hæsta er næstum sexfalt
hærri en sú hæsta í fyrstu þyrp-
ingu, þar sem kólesteról er sam-
bærilegt. f þriðju þyrpingu hafa
reykingar bæst í hóp áhættuþátt-
anna og enn verða margföldunar-
áhrif, hæsta súlan er nú næstum
nífalt hærri en sú hæsta í fyrstu
þyrpingu. í fjórðu þyrpingu er
bætt við hjartaritsbreytingum
(stafa af þykknum hjartavöðvans
vegna álags af völdum háþrýst-
ings) og þegar allir þessir fimm
áhættuþættir koma saman stefna
súlurnar til himins. Vegna þess-
ara margfeldisáhrifa er mikilvægi
hvers áhættuþáttar um sig aug-
ljóst, en jafnframt gildi þeirrar
stefnu að segja öllum viðráðanleg-
um áhættuþáttum stríð á hendur
samtímis. Sennilega er þetta sam-
spil áhættuþáttanna skýring þess
hve reykingar vega misþungt sem
áhættuþáttur hjarta- og æða-
sjúkdóma i mismunandi þjóðlönd-
um. Þar sem blóðfita er almennt
lág komast margir upp með að
reykja án þess að æðakerfið láti
mjög á sjá.
MYNDI
Karlmenn 45—64 ára.
reykingamannsins á að fá krans-
æðasjúkdóm þrefaldar við þann
sem ekki reykir en nýgengi sjúk-
dómsins er miklu lægra við hvert
reykingastig og jafnvel stórreyk-
ingamenn fá kransæðasjúkdóma
lítið oftar en þeir sem ekkert
reykja í Framingham. f Puerto
Rico eru kransæðasjúkdómar fá-
gætir og reykingar hafa engin
áhrif á tíðini þeirra þótt þar eins
og alls staðar annars staðar i
heiminum haldi þær sínu sem að-
alorsakavaldur langvinnrar
berkjubólgu, lungnaþembu og
lungnakrabbameins. Hvernig
stendur á þessu mismunandi vægi
reykinga sem áhættuþátta æða-
sjúkdóma? Ekkert einhlítt svar er
til við þeirri spurningu, en al-
mennt má segja að reykingarnar
valdi mestu tjóni á kransæðum
þar sem kransæðasjúkdómar eru
algengir og kólesteról í blóði er
almennt hátt (V-Evrópa, N-Amer-
íka), en séu tiltölulega léttvægur
áhættuþáttur, þar sem kólesteról í
blóði er lágt og kransæðasjúkdóm-
ar eru fágætir (S-Evrópa, Japan
og mörg önnur Asíulönd). Því mið-
ur er ísland í fyrri hópnum bæði
hvað snertir styrk kólesteróls í
blóði og algengi kransæðasjúk-
dóma. I hóprannsóknum hefur
komið á daginn, að áhættuþætt-
irnir magna hver annan. í mynd II
sýnir hver súluþyrping hvernig
nýgengi kransæðasjúkdóma eykst
með hækkandi kólesteróli i blóði á
bilinu 185 mg/dl til 335 mg/dl.
Hæð súlnanna, þ.e. sjúkdómstíðn-
in, ræðst hins vegar einnig af til-
vist annarra áhættuþátta. I fyrstu
MeÖ hvaöa hætti vinna
sígarettureykingar tjón
á æöakerfínu?
Eins og að framan getur hafa
yfir fjögur þúsund mismunandi
efni og efnasambönd fundist í tób-
aksreyk. Því er erfitt og e.t.v.
ómögulegt að staðfesta bein eða
óbein áhrif hvers og eins á slagæð-
ar og blóðrás. Þar við bætist hið
flókna samspil margra áhættu-
þátta sem að framan var gert að
umtalsefni. Athygli hefur mjög
beinst að nikótíninu. Reykingaf-
íknin virðist að mestu beinast að
þessu efni, sem hefur bein áhrif á
miðtaugakerfið, örvar fyrst en
slævir síðan. Nikótínið hefur einn-
ig margháttuð áhrif á blóðrásar-
kerfið. Það hækkar blóðþrýsting
og eykur hjartsláttarhraða. Þar
sem báðar þessar breytingar auka
súrefnisneyslu og súrefnisþörf
hjartans eykur nikótínið hjarta-
öng (angina pectoris) meðal sjúkl-
inga sem hafa kransæðaþrengsli,
auk þess að minnka slagkraft
vinstra slegils í sömu sjúklingum.
Það veldur breytingum á hjartar-
iti, sérstaklega aukinni boðleiðni
og aukinni tilhneigingu til hja-
rtsláttaróreglu, sem kann að
geyma skýringu á aukinni tíðni
skyndidauða meðal reykingafólks.
Loks hefur nikótfn áhrif á blóðfl-
ögur og æðaþel, frumulagið sem
klæðir æðakerfið að innan. Það
espar blóðflögur til klumpunar en
dregur úr hæfni æðaþelsins til
framleiðslu á sérstöku prosta-
glandíni, sem nefndist prosta-