Morgunblaðið - 23.04.1985, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 23. APRÍL1985
Minning:
Oliver Steinn Jóhannes-
son bókaútgefandi
Fæddur 23. raaí 1920
Dáinn 15. aprfl 1985
Kveðja frá barnabörnum
Hin langa þraut er liðin,
nú loksins hlaustu friðinn,
ogallter orðið rótt.
Nú sæll er sigur unninn
og sólin bjórt upp runnin
ábakvið dimma dauðans nótt.
Fyrst sigur sá er fenginn,
fyrst sorgar þraut er gengin,
hvað getur grætt oss þá?
Oss þykir þungt að skilja,
en þaö er Guðs að vilja,
og gott er allt, sem Guði er frá.
(V. Briem)
Við stöndum nú frammi fyrir
þeirri bitru staðreynd, að elsku afi
er ekki lengur meðal okkar. Við
eigum erfitt með að trúa því og við
skynjum það, hvert á sinn hátt,
allt eftir aldri og þroska. Hitt er
ljóst, að á slíkri kveðjustund er
margs að minnast, margt er að
þakka og um leið er margs að
sakna. Við þökkum Honum, sem
ðllu ræður, fyrir þær stundir, sem
Hann gaf okkur með afa. Við
þökkum allar samverustundirnar í
sumarbústaðnum „í sveitinni",
sem var afa svo kær. Þar undi
hann hag sinum best úti í náttúr-
unni og þangað leitaði hann frá
amstri dagsins. Þá þðkkum við
samverustundirnar heima á Arn-
arhrauni, þar sem hann tók okkur
alltaf opnum örmum.
Nú, þegar hin langa þraut er lið-
in, biðjum við góðan Guð að
geyma hann og biðjum honum
allrar blessunar á ókomnum veg-
um og erum þess fullviss, að hann
mun áfram vaka yfir velferð
okkar.
„Far þú í friði,
friður Guðs þig blessi.
Hafðu þökk fyrir allt og allt.
Kveðja frá starfsfólki
í Bókabúð Olivers Steins
Ævi er liðin. Að lifa verður ekki árum
mælt. Margs er að minnast og sakna.
Við sendum'kveðju syrgjendum. Oliver
Steinn er genginn. Hann var okkur vel.
Þökk við leiðarlok. Fari hann vel.
Örfáar vikur eru liðnar frá því
ég síðast átti tal við Oliver Stein í
síma. Er ég spurði hann um líðan
hans, svaraði hann að bragði:
„Árni minn, þú getur byrjað að
skrifa um mig minningargrein-
ina.“ Mér varð að vonum hverft
við svo afdráttarlaust svar frá
vini mínum, sem ég vissi að var
alvarlega sjúkur. Ég svaraði því
til, að enginn vissi sína ævi fyrr en
öll væri. „Jú, hjá mér er komið að
leiðarlokum,“ svaraði Oliver og í
rödd hans var enginn beygur.
Hann vissi vel hvert stefndi og
gekk æðrulaus á vit örlaga sinna.
Það var í samræmi við skapgerð
hans og lífshlaup.
Oliver Steinn var Snæfellingur
að ætt og uppruna, fæddur í
ólafsvík 23. maí 1920, sonur hjón-
anna Jóhannesar Magnússonar
sjómanns og Guðbjargar Olivers-
dóttur. Ungur að árum flutti hann
með foreldrum sínum til Hafnar-
fjarðar. Þar lauk hann gagn-
fræðaprófi frá Flensborgarskóla,
en hóf að því loknu verzlunarstörf
og við slík störf átti hann síðan
eftir að vinna til æviloka. Hann
starfaði og átti um skeið heima í
Reykjavík, en Hafnarfjörður var
hans fyrirheitna land og þangað
flutti hann aftur fyrir tæpum 30
árum. Stofnaði hann þá sína eigin
bókaverzlun, sem hann hefur rek-
ið siðan. Jafnframt gerðist hann
umsvifamikill bókaútgefandi og er
forlag hans „Skuggsjá” löngu
landsþekkt. Við bókaútgáfuna var
hann í senn vandvirkur og kröfu-
harður, svo sem margar af þeim
bókum, sem hann gaf út á löngum
ferli, bera glöggt vitni um. Meðal
seinustu útgáfa hans var Saga
Hafnarfjarðar, sem nýlega er
komin út í þremur bindum. Lagði
Oliver mikla vinnu í það verk og
hafði sérstaka ánægju af þeirri út-
gáfu.
Oliver Steinn var um margt
óvenju þróttmikill maður. Á unga
aldri lagði hann stund á frjálsar
íþróttir. Þar var hann afreksmað-
ur, setti íslandsmet í sínum grein-
um og skaraði fram úr. Síðar á
lífsleiðinni átti sá þróttur og það
keppnisskap, sem hverjum
íþróttamanni er nauðsynlegt, eftir
að einkenna athafnamanninn
Oliver Stein. Það munaði um, þar
sem hann lagði hönd að verki. Því
var eftir honum sóst til starfa og
forystu, ekki síst að margs konar
félagsmálum, en þar var hann
víða virkur félagi.
{ átta ár starfaði Oliver Steinn
að bæjarmálum í Hafnarfirði sem
fulltrúi Sjálfstæðisflokksins.
Hann var varabæjarfulltrúi
1970—1974 og síðan bæjarfulltrúi
til ársins 1978. Á þessum tíma átti
hann einnig sæti i Fræðsluráði
Hafnarfjarðar. Oliver Steinn sótt-
ist ekki eftir sæti í bæjarstjórn, en
til hans var leitað, sökum þess
trausts, sem samborgararnir báru
til hans. Enda þótt ég hefði kynnst
Oliver allvel áður, þá urðu kynni
okkar og samstarf nánust þau ár,
sem við unnum saman í bæjar-
stjórn. Hann hafði lítil afskipti
haft af stjórnmálum fram til þess
tíma, en þar eins og annars staðar
gekk hann fram af dugnaði og
áhuga og lagði sig fram um að
leggja þeim málum lið, sem hann
taldi leiða til velfarnaðar fyrir
byggðarlagið. Oliver naut líka
starfa sinna i bæjarstjórn og
gladdist yfir þeim áföngum, sem
þá náðust. Hann kaus sjálfur að
draga sig í hlé, en fylgdist engu að
síður stöðugt með gangi mála og i
síðasta samtali okkar, sem ég
vitnaði til í upphafi þessarar
greinar, spurði hann margs um
bæjarmálin. Hugur hans var til
hinstu stundar bundinn Hafnar-
firði og honum þótti vænt um bæ-
inn sinn.
Oliver Steinn var maður hár á
velli og svipur hans bjartur og
karlmannlegur. Hann var skap-
ríkur og hreinskiptinn og þoldi
enga hálfvelgju. I daglegri um-
gengni var hann manna ljúfastur,
glettinn og spaugsamur og vildi
hvers manns vanda leysa. Þyrfti
hann hins vegar að berjast fyrir
sinni skoðun og vilja, þá var hann
beinskeyttur og ákveðinn og gaf
ekkert eftir. Keppnisskapið, sem
gerði hann á unga aldri afreks-
mann í íþróttum, kom þá skýrt
fram og fylgdi honum alla ævi.
Oliver Steinn var tryggur og
ættrækinn. Konan mín og hann
voru náskyld, móðir hans og föð-
uramma hennar voru systur. Nut-
um við bæði, eins og margt annað
venslafólk Olivers, þessa skyld-
leika. Skeði það og ósjaldan, að
menn teldu mig tengdason Olivers
Steins, enda tengdafaðir minn og
hann nafnar. Höfðum við báðir
gaman af. Oliver hafði og mikinn
áhuga á átthögum sínum, byggð-
inni við Breiðafjörð. Gaf hann út
ýmsar bækur með margvíslegum
fróðleik og frásögnum þaðan.
Sýndi hann þar í verki þann hug,
sem hann bar til uppruna síns og
æskustöðva.
Árið 1946 kvæntist Oliver
Steinn eftirlifandi eiginkonu
sinni, Sigríði Þórdísi, en hún er
dóttir Bergs Jónssonar, fyrrum
bæjarfógeta í Hafnarfirði og fyrri
konu hans, Guðbjargar Lilju
Jónsdóttur. Sigríður er hin mæt-
asta kona og hefur í gegnum árin
staðið við hlið síns manns og tekið
þátt í störfum hans, ekki síst í
bókabúðinni. Á heimili þeirra hef-
ur verið gott að koma. Þar hefur
ríkt fölskvalaus alúð og rausn.
Börn þeirra Olivers og Sigríðar
eru þrjú, Guðbjörg Lilja, og Jó-
hannes Örn, sem bæði vinna við
bókabúðina og Bergur Sigurður,
sem er héraðsdómslögmaður.
Fráfall Olivers Steins hefur
borið að með skjótum hætti. Veik-
indi hans áttu sér að visu nokkurn
aðdraganda, en fram að jólum
gekk hann að vinnu sinni dag
hvern og lét engan bilbug á sér
finna. Hann hafði áfram mörg
járn í eldinum og var fullur áhuga
fyrir lífinu og tilverunni. En eng-
inn má sköpum renna. Laugardag-
inn fyrir páska varð Oliver að fara
á sjúkrahús og rúmri viku síðar
var hann allur. Það er mikill sjón-
arsviptir að Oliver Steini. Ég mun
sakna þess að hitta hann ekki
framar á Strandgötunni, svo sem
verið hefur nær daglega í mörg ár.
Hafnarfjörður hefur á bak að sjá
dugmiklum athafnamanni, margir
munu sakna vinar í stað en mestur
er þó missirinn hjá hans nánustu.
Konan mín og ég sendum Sigríði
og börnum hennar og fjölskyldum
þeirra okkar dýpstu samúðar-
kveðjur. Við biðjum guð að styrkja
þau í þeirra miklu sorg og blessa
minningu hins látna vinar okkar.
Árni Grétar Finnsson
„Þegar þú skrifar minningar-
greinina mundu eftir Grafar-
körlunum, ég er stoltur af þeim
frændum mínum, þetta voru af-
burðamenn bæði til líkama og sál-
ar.“
I þessum orðum, sem komu upp
í síðasta samtali okkar Olivers
Steins, fyrir um mánuði, fólst að
það væri sjálfgefið, að ég minntist
vinar míns eftir 40 ára kynni, þar
sem á ýmsu gekk, skarpar brýnur
með góðum hléum og loks algerum
sáttum og ég náði að meta þennan
vin minn að verðleikum og hann
varð mér kær.
Það vil ég að fyrirgefist mér, að
ég er ekki fyllilega búinn að átta
mig á, að Oliver Steinn sé allur og
kannski bera þessi minningarorð
því fremur svipmót afmælisgrein-
ar en dánarminningar. Þegar
menn taka að fullorðnast, þá fer
þeim að bregða með öðrum hætti
við ýmis váleg tíðindi en í æsku,
það sem gerzt hefur er oft lengi að
síast inn i hinn fullorðna mann og
þegar um ferðafélaga um langa tíð
er að ræða, sem hverfa skyndilega,
þá er enginn grátur né harma-
kvein í stundinni, heldur kemur
söknuðurinn í smáskömmtum, at-
vik rifjast upp í minninu og menn
eru þá sífellt að finna fyrir missi.
Ég veit, sem ég skrifa þessar línur,
að Oliver Steinn á oft eftir að
minna á sig í mínu lífi. Oliver
Steinn verður mörgum minnis-
stæður, þótt minni hafi haft af
honum kynni en ég.
í móðurættina var Oliver af
þeim mönnum, sem kenndir eru
við Gröf í Grundarfirði, ættmenn
Bárðar Þorsteinssonar, sem kom
„sunnan yfir fjall“, var fæddur í
Dal í Miklaholtshreppi, og kvænt-
ist ekkju, Þuríði Bárðardóttur
Árnasonar og þau bjuggu í Gröf.
Oliver, móðurafi Olivers Steins,
var sonur þessa Bárðar. Grafar-
menn eru miklir atgervismenn og
er Bárður yngri Þorsteinsson
þeirra frægastur, því að meiri
orustu hefur enginn maður á Is-
landi, ekki einu sinni Egill Skalla-
grímsson, háð en Bárður yngri í
Gröf og bróðir hans Kristfinnur,
þegar þeir bræður börðust við ekki
minna en 80—100 Norðmenn á
Siglufirði 1912 og ekki færri en 27
Norðmenn leituðu Guðmundar
Tómassonar læknis-eftir orustuna.
Þeir bræður börðust þarna að
næturþeli fyrir lífi sínu, því að
Norðmennirnir, drukknir að koma
af dansleik, beittu hnífum og
hlaut Bárður svöðusár, hnífs-
stungu í gegnum sig og marga
aðra áverka og Kristfinnur var
einnig mikið meiddur. Hvorugur
þeirra varð samur maður eftir
þessa orustu og má um hana lesa í
„Breiðfirzkir sjómenn“ sem Jens
Hermannsson tók saman. Graf-
armenn voru og skynsamir menn,
sjómenn ágætir og Bárður for-
ystumaður í málum sveitar sinn-
ar.
Það var ekki að ófyrirsynju, að
Oliver Steinn væri hreykinn af
þessum frændum sínum, enda seg-
ir svo um Oliver Bárðarson, afa
hans, að hann hafi verið krafta-
maður mikill, „talinn vitur maður
og komu ekki allir hlutir á óvart“
og um Grafarmenn segir Jens
Hermannsson: „Gáfurnar eru
traustar og skoðanir svigna ekki í
hverjum goluþyt. Ræturnar
sterkar og seigar. Þannig er ætt-
in.“ Af þessari lýsingu held ég
megi fullyrða, að Oliver Steini
hafi kippt í Grafarkynið.
Móðuramma Olivers var Stein-
unn Sveinsdóttir frá Hálsi í Eyr-
arsveit bónda Jónssonar og konu
hans, Kristínar Eggertsdóttur, og
voru þau hjón Skógstrendingar og
Dalamenn að ætt. Af systkinum
Steinunnar, ömmu Olivers, má
nefna Svein búfræðing og kennara
á Klungubrekku.
Föðurafi Olivers var Magnús
Jóhannesson, ólafsvíkingur, sem
og kona hans, Þórunn Árnadóttir,
og hef ég ekki spumir af þeirra
ættum, en það held ég að þau hjón
hafi bæði verið Snæfellingar fram
í ættir.
Oliver Steinn fæddist 23. maí
1920 í Ólafsvík. Foreldrar hans
voru hjónin Jóhannes Magnússon
sjómaður og Guðbjörg Olivers-
dóttir. Oliver fluttist sem ungling-
ur til Hafnarfjarðar með foreldr-
um sínum og gekk þar f Flens-
borgarskóla og árið sem hann lauk
prófi þaðan 16 ára, missti hann
föður sinn og bróður. Jóhannes
fórst með línuveiðaranum Ernin-
um og með honum sonur hans,
Magnús, á síldveiðum 1936, að al-
mennt var talið í norðvestan ill-
viðri, sem gekk yfir dagana 9,—10.
ágúst og síðast var vitað um skipið
á leið fyrir Melrakkasléttu og þar
fundust nótabátarnir. Þótt ég
muni ekki fyllilega ástæðuna fyrir
því, þá man ég að það héldu marg-
ir aö skipið hafi ekki farizt undan
veðri, þótt væri slæmt, heldur hafi
orðið ketilsprenging í skipinu, en
það var með gufuvél og katlar
orðnir gamlir.
Við þetta sviplega fráfall fyrir-
vinnunnar var námsferli Olivers
lokið. Hann var námsmaður efni-
legur, en þetta var í hörðustu
kreppunni og segja mátti að al-
þýðu manna væri fyrirmunað að
ganga skólaveginn, ef hún átti
ekki einhverja að til að styðja við
bakið á sér fjárhagslega.
Oliver fór að vinna fyrir sér og
leggja heimili sínu. Hann réðst
fyrst til KRON í Hafnarfirði og
síðan í Reykjavík og í þeim starfa
var hann til 1942, að hann réðst til
ísafoldarprentsmiðju. Þar varð
hann fljótlega verzlunarstjóri
bókaverzlunar ísafoldar og það
held ég sé ekki ofmælt, að röskari
bóksali var þá ekki í Reykjavík.
Bókaverzlun tsafoldar var þá
langstærsta bókaverzlun landsins,
ásamt Eymundsson, og vegur
þeirrar gömlu og grónu verzlunar
hefur líklega aldrei verið meiri en
þann tíma, sem Oliver var þar
verzlunarstjóri, en það var hann
fram til 1955, eða í full sjö ár. Á
þessum árum stundaði Oliver mik-
ið íþróttir og var einn af okkar
fremstu köppum í þann tíma í
frjálsíþróttum, einkum stökkum
og setti íslandsmet í langstökki
1944 og það met stóð, að ég held,
alllengi.
Sökum mikilla anna í starfi gat
Oliver ekki nema í íhlaupum æft
sig og fór oft lítt þjálfaður í
keppni, en maðurinn skapharður
og kappsfullur og hefur þetta trú-
lega valdið honum því heilsutjóni,
sem síðar herjaði á hann. Honum
biluðu mjaðmarliðirnir og var
hann oft þjáður í daglegu starfi,
þótt aldrei sæjust þess önnur
merki en þau að hann stundi við
og lagði hönd á mjöðmina, þá sem
veikari var, einkum þegar hann
reis á fætur eftir langa setu. Hann
reyndi að hlífa veika fætinum,
stökkfætinum á íþróttaskeiðinu,
en þegar loks var gerð aðgerð á
þeim mjaðmarlið, var hinn einnig
orðinn bilaður af því að svo mikið
hafði mætt á honum árum saman.
Oliver varð því einnig að gangast
undir aðgerð á þeim fæti.
Oliver gekk þannig ekki heill til
skógar svo árum skipti, en það gat
engan grunað, sem ekki hafði af
honum náin kynni, að svo væri um
þennan frísklega og hressa mann,
svo harður var Oliver af sér. Það
var leitun á manni, sem virtist af
framkomu sinni heilbrigðari en
Oliver Steinn. Sjúkdóms þess, sem
dró hann til dauða, krabbameins,
kenndi hann ekki fyrr en fyrir
tveimur árum.
Á þeim árum, sem Oliver var
verzlunarstjóri i bókaverzlun Isa-
foldar, urðu kynni hans og Gunn-
ars Einarssonar, forstjóra Isafold-
ar, mjög náin og má reyndar kalla
það undarlegt, því báðir voru
mennirnir skapríkir og ráðríkir.
En Gunnar mat þennan unga
verzlunarstjóra strax mikils og
fór oft að ráðum hans og þessi
harðgreindi og ráðríki maður,
Gunnar, sagði tíðum við verzlun-
arstjórann: — Ef þér sýnist þetta
rétt, Oliver, þá gerirðu það.
Af engum manni sagðist Oliver
hafa lært meira en Gunnari Ein-
arssyni og engra óvandabundinna
minntist hann oftar, og þá einkum
í því efni, að setja sig strax af
fullum krafti inn í málin og taka
síðan umsvifalaust ákvörðun, velt-
ast aldrei lengi með neitt í skúff-
um sinum.
Á ísafoldarárunum, að mig
minnir 1947, hóf Oliver bókaút-
gáfu ásamt bróður sinum Þorkeli
og hét hún Röðull. Fyrstu bækurn-
ar voru unglingabækur, sem met-
seldust og olli ekki litlu um það, að
þær voru mjög snotrar að útliti og
öllum frágangi, til dæmis kápur
litríkar, sem minna var um í þenn-
an tíma en nú. Fyrsta bókaskráin,
sem ég sá frá Röðli, var með fjór-
um eða fimm bókartitlum og þá
kynntist ég Oliver, þar sem hann
var með konu sinni að vinna að
bókunum heima í stofu á Ljós-
vallagötunni, en þessi útgáfa var
öll unnin á kvöldum og um helgar.
Þau hjón, Sigríður og Oliver,
höfðu búið fyrsta búskaparár sitt í
Hafnarfirði, en fluttust 1948 til
Reykjavíkur, á Ljósvallagötu 8, og
þar áttu þau heima til 1957 að þau
fluttu aftur til Hafnarfjarðar. Þá
hóf Oliver rekstur bókaverzlunar
sinnar i Hafnarfirði og ári síðar
(1958) stofnaði hann bókaforlagið
Skuggsjá.
Það bókaforlag dafnaði strax
með afbrigðum vel. Það var varla
hægt að segja, að Oliver brygðist
bók í sölu ár eftir ár, allur frá-
gangur og öll afgreiðsla var til
fyrirmyndar, en í íslenzkri bók-
sölu, sem er að mestum hluta
gjafasala til jóla, er það mjög
áríðandi að bækur séu smekklega
útgefnar. Ekki er það síður áríð-
andi í okkar strjálbýla landi, þar
sem samgöngur geta orðið erfiðar
á tíma aðal bóksölunnar, að útgef-
andinn geri sér ljóst, hvað senda
þurfi af bókum á hina ýmsu staði,
en þá voru bækur sendar í um-
boðssölu. Oliver var ævinlega
snemma tilbúinn með bækur sinar
og sendi þær oftast í tvennu lagi,