Morgunblaðið - 09.05.1985, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. MAÍ 1985
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 9. MAt 1985
33

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aöstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guömundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar: Aö-
alstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033. Áskrift-
argjald 330 kr. á mánuöi innanlands. f lausasölu 25 kr. eintakið.
Hégómi
eða verðmæti
Finnska skáldið Antti
Tuuri stakk í stúf við
lágkúru síðasta Norður-
landaráðsþings hér í Reykja-
vík þegar hann ávarpaði
samkunduna á íslenzkri
tungu um leið og hann veitti
bókmenntaverðlaunum
Norðurlandaráðs viðtöku.
Antti Tuuri er ungur og mik-
ilhæfur rithöfundur. Hann
sýndi íslenzku þjóðinni meiri
virðingu við úthlutun bók-
menntaverðlaunanna en
Norðurlandaráðsþingið hafði
gert þegar íslenzk tunga var
þar til umfjöllunar. Sízt af
öllu var hlutur íslenzku full-
trúanna til sóma eða fyrir-
myndar.
Nú er að sjá hvort Alþingi
íslendinga sýnir af sér meiri
manndóm við afgreiðslu
þingsályktunartillögu Hall-
dórs Blöndals um íslenzku á
vegum samstarfsaðila í
Norðurlandaráði en gert var
á þinginu hér. Þó virðist ekki
mikil von til þess ef marka
má þær umræður sem fram
hafa farið á Alþingi íslend-
inga um þetta mikilvæga
mál.
í nýlegu samtali við Antti
Tuuri segir hann m.a. að það
sé ógeðfelt að stilla bókum
upp hverri á móti annarri
eins og hann kemst að orði
og velja síöan úr „hina
beztu". Skáldið bætir við:
Sem betur fer skrifar enginn
rithöfundur til þess að fá
verðlaun.
Á þetta er minnzt vegna
hugmyndar um árlega verð-
launaveitingu, tengda nafni
Jóns Sigurðssonar, en von-
andi er hún dauð enda
ástæðulaust að efna til ár-
vissra ýfinga af slíku tilefni.
Ástæða er til að nota pen-
inga þjóðfélagsins til annars
en að etja saman bókum og
nota rithöfunda í mann-
greiningarstreðinu í okkar
litla og þrönga þjóðfélagi,
svo að ekki sé nú talað um að
gera það að árvissum við-
burði á þjóðhátíðardegi ís-
lendinga og afmæli Jóns Sig-
urðssonar. Vonandi verða
þeir peningar sem þannig
falla til notaðir í því skyni að
veita góðum rithöfundum
starfsaðstöðu eftir farsælt
framlag til íslenzkrar menn-
ingar, eða þá öðrum lista-
mönnum sem til þess hafa
unnið.
Ástæðan til þess að á þetta
er minnzt hér í forystugrein
er sú, að nýlega birtist í Nú-
tímanum frétt þess efnis að
altaristaflan eða bríkin
svonefnd í Hóladómkirkju
liggi undir skemmdum. Haft
er eftir þjóðminjaverði að
hún þarfnist mikillar við-
gerðar. Danskur sérfræðing-
ur í viðgerð á gömlum verk-
um af þessu tagi hefur verið
á íslandi til skrafs og ráða-
gerða um það hvernig við
skuli bregðast.
Það eru slík menningar-
mál sem íslenzka ríkið á að
styrkja og meðan það getur
ekki séð um sinn eigin menn-
ingararf ætti það ekki að
vera að fjargviðrast um
verðlaun út og suður.
í fyrrnefndri frétt segir að
altaristaflan á Hólum sé ein-
stakur dýrgripur og talið sé
víst að Jón byskup Arason
hafi gefið bríkina til Hóla-
stóls. Hún mun vera ættuð
frá Niðurlöndum, Hollandi
og Belgíu. Þjóðminjavörður
sagði í samtali við fyrrnefnt
blað að viðgerð á töflunni
væri orðin mjög aðkallandi
„en það væri geysilega dýrt
og mikið verk í framkvæmd,
talið væri að það tæki einn
mann þrjú ár að vinna
verkið. Viðgerð á verki af
þessu tagi er auk þess mjög
sérhæfð vinna, og einungis á
færi hæfra sérfræðinga". En
svo kemur rúsínan í pylsu-
endanum: Þjóðminjasafnið
er svo illa í stakk búið fjár-
hagslega að það getur ekki
sinnt vaxandi verkefnum
sínum. Heimsókn danska
sérfræðingsins hingað til
lands mun hafa kostað um
hundrað þúsund krónur, en
Þjóðminjasafnið mun ekki
eiga fé til að greiða ferðina!
Ásjár fjármálaráðuneytisins
var leitað en erindinu hafn-
að, segir blaðið! Vonir eru nú
bundnar við að menntamála-
ráðuneytið hlaupi undir
bagga! En það stóð ekki á því
að bæði fjármálaráðherra og
forsætisráðherra rykju upp
til handa og fóta á sínum
tíma í sambandi við fyrr-
greinda verðlaunafyrir-
greiðslu. Þegar hégóminn er
annars vegar stendur ekki á
ráðamönnum að taka við sér.
En þeir sem þannig hlú að
íslenzkum menningarverð-
mætum ættu ekki að vera að
hrópa: verðlaun, verðlaun! á
torgum úti, allra sízt verð-
laun í nafni Jóns Sigurðsson-
ar!
Ó, Grieg!
Norðmenn hafa af miklu
að státa. Þeir eiga
merkilegan arf. Þeir hafa átt
stórskáld, tónskáld á heims-
mælikvarða, söngvara, eitt
mikilvægasta leikritaskáld
heimsins, málara í sérflokki
— og af þeim erum við ís-
lendingar einnig komnir!
Margar þjóðir þurfa að mikl-
ast af minna. En Norðmenn
virðast ekki vel haldnir á
sálinni þrátt fyrir allt þetta
og þrátt fyrir olíugróðann.
Ef marka má síðustu fréttir
virðast frændur okkar held-
ur illa haldnir á sálinni.
Hvað veldur? Þessi stór-
merkilega þjóð hefur ekki
gengið heil til skógar undan-
farin ár, ef marka má fréttir,
vegna þess að hún hefur
aldrei sigrað í söngvakeppni
sjónvarpsstöðva! En nú hafa
Norðmenn loksins náð þessu
langþráða takmarki. Þeir
báru sigur úr býtum. Þjóðar-
gleði fór eins og eldur í sinu
um landið þvert og endi-
langt, enda hafa Norðmenn
vafalaust heitið á ólaf helga
sér til fulltingis í þessu við-
kvæma vandamáli. En hvað
var það sem lá svona þungt á
norsku þjóðarsálinni? Jú,
þeir höfðu stundum verið á
botninum í keppni þessari.
En hvaða máli skipti það?
Önnur eins menningarþjóð
hefði nú átt að geta tekið
þessu gríni með bros á vör.
Nei, það er nú komið í ljós að
svo er ekki. Morgunblaðið
segir í gær að stúlkurnar
sem fluttu sigurlagið hafi
verið hylltar sem þjóðhetjur!
Ekki var nú þetta lag merki-
legra en önnur lög sem flutt
voru í þessari keppni og öll
voru þau meira og minna
eins, talandi tákn um
skemmtiiðnað heimsins í dag
þar sem fátt sker sig úr
Norðmenn hefðu vel getað
borið sig mannalega þótt
þeir hefðu tapað í þessari
keppni ennþá einu sinni. Það
hefur í raun og veru ekkert
áunnizt. Norska þjóðin er
hvorki merkilegri né ómerki-
legri eftir þennan sigur.
Norska lagið fékk einungis
flest stig — og það skiptir í
raun og veru engu, hvorki til
né frá. Norðmenn hafa af
öðru meir að státa. Og þeir
hafa átt mikilvægari og
merkari þjóðhetjur. En það
er gott til þess að vita ef þeir
læknast nú á sálinni. En
svona er heimurinn orðinn:
brenglað mat á verðmætum,
lítilsiglt lag reisir merka
þjóð úr andlegri kröm og
kvöl. En fyrst þetta var
svona nauðsynlegt getum við
fagnað með frændum okkar.
En við skulum fyrst og síðast
horfa í eigin barm. Erum við
íslendingar ekki of oft í hlut-
verki Norðmanna nú um
stundir?
Þursinn í Pétri Gaut talar
um að vera sjálfum sér næg-
ur. Sú áminning Ibsens sem í
þeim orðum felst á erindi við
okkur, ekki síður en samtíð
hans.
Glasgow við Clyde
— eftir Valtý
Pétursson
Fyrsta útland, sem ég leit aug-
um, var eyjan St. Kilda. Hún var
þá nýlega farin úr byggð. Karl
Einarsson Dunganon hafði ekki
enn gert tilkall til hertoganafn-
bótar á þeim stað, enda var ekki
komið þar við.
Það var hins vegar í borginni
Glasgow við Clyde-fljótið, sem ég
fyrst steig fæti á erlenda grund.
Síðan eru liðin tæp 50 ár, og far-
kosturinn var elzta Esjan, sem
lengi var í strandferðum hér við
land og í eigu ríkisins — fallegt
gufuskip og farsælt, sem síðar var
selt úr landi, til Suður-Ameríku,
ef ég man rétt. Þá var ég ungur að
árum og vikapiltur um borð.
Merkileg staða það, og auðvitað
var maðurinn enginn smákarl að
vera kominn í siglingar, hálfs-
mánaðarlega eina þrjá daga í
stórborg.
Mikið var maður nú góður með
sig og sór sig í þingeyskar ættir,
þegar gengið var á land í Princess
Dock með fimm shillinga (einn
fjórða úr pundi) í vasanum, ákveð-
inn í að sigra heiminn, kaupa gjaf-
ir handa þeim, sem heima sátu,
fara á einhvern skemmtistað, og
ég veit ekki hvað. Og allt þetta
tókst einhvern veginn. Þá var
gaman að vera til. Sumarsólin
stráði geislum sinum yfir skógi
vaxnar hæðirnar meðfram Clyde
og hitaði upp óhreint vatnið.
Fnykurinn, sem myndaðist í dokk-
inni á heitum sumardögum, líður
mér seint úr minni, án þess að þar
sé um óþægilegar endurminningar
að ræða. Það var kreppa. Fátækt-
in blasti við manni á óþægilegan
hátt, en orðið „atómvopn" var ekki
til í neinu máli, og stríðið var í
órafjarlægð. Hitler var að vísu
kominn til valda á meginlandi, en
engan óraði fyrir afleiðingum
þeirrar valdatöku.
Já, það var gaman að lifa og
vera heimsmaður, og engum þótti
það tiltökumál að vera þrjá til
fjóra sólarhringa að komast milli
Reykjavíkur og Glasgow. Farþeg-
ar skipsins í hverri ferð voru milli
þrjátíu og fimmtíu, ef ég man rétt.
Þetta voru sumarferðir og stóðu
um tveggja mánaða skeið; gamla
Esja fór svo aftur að hringsóla
umhverfis landið er hausta tók.
Á þessum tíma var iðnaður í
blóma og skipasmíðar miklar við
Clyde. Allt iðaði af lífi. Skipin
sigldu upp ána úr öllum áttum: frá
íslandi, Indlandi og Amerikunum.
Umferð var gífurleg um fljótið og
meðfram því. Á landi voru vörur
fluttar á stórum flutningabílum
eða á hestvögnum. Víst voru bíl-
arnir stórir, en minnisstæðari eru
mér þó hestarnir fyrir stærðina og
þó einkum risastóra hófana, sem
mér varð heldur betur starsýnt á.
Nú eru hestarnir löngu horfnir.
Sama máli gegnir um litlu gufu-
skipin, sem nefnd voru Clyde-
Puffers og notuð voru til flutninga
í næsta umhverfi borgarinnar.
Þau spúðu gufunni út í loftið eins
og reykingamenn, sem totta pípur
sínar, og siluðust með heimspeki-
legri ró eftir fjörðum og fljótum.
Nú tilheyrir þetta allt liðinni
tíð. Mjög hefur dregið úr skipa-
smíðum við Clyde, eins og annars
staðar. í stað skipanna eru þar nú
smíðaðir borpallar fyrir olíufélög-
in, og einhvern veginn eru þeir
ekki eins heillandi. í Glasgow er
þó viðskiptalíf litríkt sem áður, og
þar eru einhver ósköp af sölubúð-
um. Því er jafnvel haldið fram, að
þar sé að ýmsu leyti betra að
verzla en í mörgum, ef ekki flest-
um borgum Bretlands.
Síðan ég fór mína fyrstu reisu
til útlanda hafa leiðir legið víða,
og ég hef mörgum kynnzt. Skot-
land hefur þó allt frá Esju-árun-
um átt sinn samastað í huga mér,
en jafnframt verið mér nokkur
ráðgáta. Stundum hefur mér
fundizt ég kominn heim, þegar þar
var komið, þótt ég skynjaði glöggt
fjarlægðina frá íslandi. Einhvern
veginn hefur þetta nágrannaland
verið svolítið sér á parti í huga
mínum og er raunar enn. Það er
ólíkt meginlandi Evrópu, og ekki
líkist það Englandi. Ég kann ekki
að skýra þetta, en þannig er það.
Allt þetta kemur í hugann, er ég
dreypi á koníaksglasi, rétt áður en
lent er á Glasgow Airport í nota-
legri Flugleiðaþotu. Tæpir tveir
tímar, frá því er farið var frá
Keflavík og nægir ferðatékkar í
veskinu. Einu sinni voru þetta þrír
til fjórir sólarhringar og fimm
shillingar. En svona er tíminn,
svona er veröldin.
Á undanförnum árum hafa
margir farið skyndiferðir til Glas-
gow, aðallega til að fá sér bjór og
skreppa í búðir. Ekkert er við því
að segja, en það er sannarlega
hægt að njóta lífsins í Glasgow við
aðra iðju og fyllilega þess virði.
Þar var nýlega opnað eitt af glæsi-
legustu listasöfnum i Evrópu og
tilkoma þess stórmerka safns var
ástæðan fyrir því, að ég dvaldi í
Glasgow um páskana. í greinum,
sem birtast munu í Morgunblað-
inu á næstunni, ætla ég að reyna
að skýra lesendum frá nokkru af
því, sem hægt er að sjá í Glasgow.
Auðvitað verða það söfnin, sem ég
fjalla fyrst og fremst um; ég held,
að leikhúslíf sé auðugra annars
staðar í Skotlandi. Tónlistarlíf er
hins vegar með blóma, og í Glas-
gow eru hljómleikar ýmiss konar
á hverju kvöldi.
Ég man ekki eftir að hafa séð
nema eitt safn listaverka, þegar ég
heimsótti Glasgow í fyrsta sinn.
Það var Kelvingrove-listasafnið,
sem lauk upp dyrum sínum árið
1902. Það er vandað og fjölbreytt
safn, sem nær ekki aðeins til lista-
verka, heldur og til listiðnaðar,
sögu, forngripa, náttúrugripa o.fl.
Ég held, að þar hafi verið aðrar
myndir á veggjum, þegar ég leit
inn í fyrsta skipti, en það skiptir
ekki máli. Sami Rembrandtinn
hangir þar enn — eitt dýrðlegasta
málverk eftir meistarann, af
meistaranum, heimsfrægt mál-
verk í tölu meistaraverka.
Glasgow hefur fengið nýjan
svip. Háhýsi eru risin hér og þar,
og það er eins og þessari miklu
iðnaðarborg hafi verið dembt í
feiknamikið bað og allt fágað og
hreinsað á þann eina veg, sem
íbúum Bretlandseyja er laginn.
Ég staldraði við í Glasgow fyrir
allmörgum árum og þótti þá held-
ur subbulegt í miðbænum, en nú
er öldin önnur, Glasgow-búum til
mikils sóma. Þarna eru komnar
göngugötur, umferðin er hæfileg
og flest í röð og reglu. Merkilegt
listasafn hefur risið við Glasgow-
háskóla, Hunterian-safnið, og enn
merkilegra er hið nýja og glæsi-
lega Burrel-safn, sem stendur í
Pollok Park, skammt frá Pollok
House, sem hýsir enn eitt safnið.
Þá mætti bæta við Museum of
Transport, sem gefur góða mynd
af því, sem skapað hefur verið á
Clyde-bökkum. Þar eru eimvagn-
ar, strætisvagnar, líkön af skipum
og flugvélum og ótal tegundir bif-
reiða, sem margar koma kunnug-
lega fyrir sjónir. Skemmtilegt
safn fyrir þá, sem áhuga hafa á
tækniframförum og þróun sam-
göngutækja.
Þess má geta, að aðgangur að
öllum þessum söfnum er ókeypis,
en það tekur sinn tíma að kynnast
þeim, og enginn ætti að skoða
meira en eitt safn yfir daginn. Það
vill nefnilega verða lýjandi, ef
maður kann sér ekki hóf, auk þess
sem það tekur sinn tíma að melta
það sem fyrir augun ber.
Það kom mér óneitanlega á
óvart að uppgötva, hvað Glasgow-
borg er auðug af listaverkum,
bæði fornum og nýjum, en viðmót
Skota var mér hins vegar kunnugt
frá fyrri tíð. Það hafði ekkert
breytzt. Þeir voru enn jafn vin-
gjarnlegir og hjálpfúsir og áður.
Enn var jafn erfitt að skilja mál-
lýzku þeirra, og enn sáust karl-
menn í pilsum með rýting í sokkn-
um, þótt fremur væri svalt i veðri.
Þeir eru þjóðernissinnar í eðli
sínu, Skotar, og halda fast við eig-
in siði og mállýzku, sem og það
viðmót, sem í flestum tilfellum er
svo elskulegt. að engu er líkara en
þetta fólk hafi ekki lært að til-
einka sér afskiptaleysi stórborg-
arbúa, sé enn sveitafólk, sem álp-
ast hafi til að byggja borg.
Á páskadag fórum við hjónin í
dómkirkjuna í Glasgow, og verður
sú athöfn okkur ógleymanleg.
Framkoma fólks í kirkjunni og
starfsmanna þar var með svo
elskulegum hætti, að ég vil endi-
lega koma því til skila í þessum
greinarstúf. Allir stóðu upp og
sungu með sálmana. Orgelið var
svo hljómsterkt, að undir tók I
gotneskum hvelfingunum, og há-
tíðleikinn fór ekki fram hjá nein-
um. Þetta var sannkölluð hátíð, og
lengi munum við minnast hennar.
Sjálf dómkirkjan er sögulegt
meistaraverk í há-gotneskum stíl,
köld og tignarleg í mikilleik sín-
um. Og þegar undirritaður er far-
inn að kyrja sálma, hefur eitthvað
gerst.
Höíuadur er þjóökunnur listmil-
arí.
Helgi Hálfdanarson:
Enn um kynhvörf
Borgarráð:
Reykjavfkurborg og ríkið samein-
ast um hlutafélagið Jarðborun hf.
Á fundi borgarráðs á þriðjudag
voru lögð fram drög að samningi
milli Reykjavíkurborgar og ríkisins
um sameiningu Jarðborana ríkisins
og Gufuborunar ríkisins og Reykja-
víkurborgar, sem lúta að því að sam-
eina þessi fyrirtæki í eitt hlutafélag,
Jarðborun hf. Hlutafélagið verður
eftir sameininguna að hálfu í eigu
hvors aðila. Ríkið greiðir 10 millj. og
leggur til eignir Jarðborana ríkisins,
tæki og bora. Reykjavíkurborg
greiðir 35 millj., sem greiðast á
tveimur árum, en 14,6 millj., eru á
skuldabréfum til 10 ára.
Að sögn borgarverkfræðings,
Þórðar Þorbjarnarsonar, eru
Gufuboranir ríkisins og Reykja-
víkurborgar að jöfnum hlut í eigu
aðila. Jarðboranir ríkisins eru
hinsvegar ríkisfyrirtæki eins og
er. Kveðið er á um það í samnings-
drögunum með hvaða hætti sam-
einingin getur farið fram.
Upphaf málsins má rekja til
þess að í árslok 1983 skipaði iðnað-
arráðherra nefnd, sem fékk það
verkefni að athuga hvort tiltækt
væri að sameina fyrirtækin.
Nefndin skilaði áliti nú í ársbyrj-
un og í því er lagt til að reynt
verði að semja um sameiningu
fyrirtækjanna. Meginforsendur
eru þær að nefndin telur mikil-
vægt að í landinu sé til eitt öflugt
fyrirtæki á þessu sviði. Þar verði
sameinuð sú þekking á jarðborun-
um sem við búum yfir og reynt að
halda utan um hana og þá verk-
reynslu sem hefur orðið til á und-
anförnum árum. Einnig má líta á
sameininguna, sem skref í þá átt
að í framtíðinni verði hlutafélagið
í eigu fleiri aðila en ríkisins og
Reykjavíkurborgar. Tilgangur fé-
lagsins verður áfram sá að annast
jarðboranir eftir heitu og köldu
vatni um allt land ásamt ýmsum
öðrum verkefnum sem Gufubor-
anir ríkisins og Reykjavíkurborg-
ar hafa annast fram til þessa.
Að áskildu samþykki borgar-
stjórnar og alþingis standa vonir
til að félagið taki til starfa 1. júni
nk., sagði Þórður að lokum.
Að gefnu tilefni vil ég láta þess
getið, að orð þau, sem orðanefnd
Kennaraháskólanas mælti með í
stað erlenda orðsins homosexual
og annarra skyldra orða, eru: lýs-
ingarorðið kynhvarfur (beygist
eins og djarfur), nafnorðið kyn-
hvarfi (um þann sem er kynhvarf-
ur) og fleirtölu-nafnorðið kynhvörf
(um það að vera kynhvarfur), en
auk þess hómi (kynhvarfur karl-
maður) og lespa (kynhvörf kona).
Lýsingarorðið kynhvarfur hefur
í meðförum fjölmiðla breytzt í
kynhverfur, en í orðanefnd KHl
var talið, að það orð myndi fremur
merkja erotoman. Orð þessi hefur
einkum borið á góma að undan-
förnu vegna sjúkdómsins AIDS,
sem kallaður er á íslenzku „áunnin
ónæmisbæklun", en það skilst mér
að merki einna helzt ínæming.
Að orðin kynhvarfur og kynhvarfi
séu niðrandi, eins og sumir halda
fram, er undarlegur misskilning-
ur; í þeim felst einungis sú stað-
reynd, að kynhvöt er öndverð því
sem algengast er, en ekkert mat,
hvorki siðferðilegt né heilsufræði-
legt. Þessi orð voru einmitt valin
með það fyrir augum, svo að hver
sem þau notar getur haft á sjálfu
fyrirbærinu hvaða álit sem honum
sýnist. Það er meira en sagt verð-
ur um orðið hommi, sem vegna
langærrar niðrandi notkunar hef-
ur fengið á sig niðrandi blæ. Orð
eins og samkynhneigð og sam-
kynhneigdur virðast mér ekki nógu
vel gerð og of óþjál til að komast í
almenna notkun.
Böðvar Björnsson sendir mér
heldur óblíða kveðju út af þessu
orðabasli í Morgunblaðinu 7. þ.m.
og fer um leið fram á það, að orða-
nefnd KHÍ biðjist afsökunar á
þessum orðum. Áð óreyndu þykir
mér heldur ólíklegt að nefndin
telji ástæðu til þess. Enginn þarf
að móðgast af því að vera réttilega
sagður kynhvarfur fremur en t.d.
að vera réttilega sagður örvhentur.
Þetta vona ég að íslenzkir kyn-
hvarfar skilji við nánari athugun
og slökkvi óvild sína í garð þeirra
sem að þessum orðum hafa staðið
með góðum huga.