Morgunblaðið - 21.05.1985, Síða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIDJUDAGUR 21. MAÍ 1985
Hugleiðing um
samvinnulýðræði
— eftir Baldvin Þ.
Kristjánsson
Það er gömul saga og ný, að
„tímarnir breytast og mennirnir
með“. Það sem á einum tíma þykir
eðlilegt og sjálfsagt er talið frá-
leitt og óviðunandi á öðrum. óræk
dæmi þessa blasa við hringinn i
kringum okkur.
Að undanförnu hefur átt sér
stað nokkur opinber umræða
varðandi lýðræðið innan sam-
vinnuhreyfingarinnar, eða eins og
sumir kysu að segja: „forstjóra- og
fámennisveldið" á þeim bæ. Er
ekkert nema gott um það að segja,
sé gagnrýnin borin uppi af um-
hyggju og velvild í garð samvinnu-
samtakanna.
Á sínum tíma og um alllangt
skeið átti ég nokkurn þátt í því að
kynna og stundum forsvara eitt og
annað í starfi og stefnu SÍS og
kaupfélaganna. Bar þá að sjálf-
sögðu margt á góma, því sam-
vinnumenn útum byggðir landsins
voru enn á þeim tíma — fyrir 30
til 40 árum — yfirleitt áhugasam-
ari og opnari fyrir því, sem var að
gerast, heldur en fyrir rás við-
burðanna síðar hefur orðið. Ekki
ber það svo að skilja, að allir
segðu já og amen við öllu — síður
en svo — en allt var þetta þeirra
mál og stóð í lifandi tengslum við
líf þeirra og starf.
Tiltölulega sjaldan var á þess-
um tíma talað mikið um félags-
lega uppbyggingu samvinnusam-
takanna. Hún hafði verið nálega
hin sama frá upphafi og ekki þótt
tilfinnanlega aðfinnsluverð. f því
fulltrúalýðræði rís hver einn kjör-
inn trúnaðarmaðurinn upp af
mörgum félagsmönnum til æ við-
tækari og mikilvægari áhrifa, sem
óhjákvæmilega á sinn hátt standa
í öfugu hlutfalli við hlutdeild þess
fjölda félagsmanna, sem neðar
stendur. Því færri útvaldir og því
ofar sem þeir standa, þvi meiri
„áhrif og völd“ hvers eins. Undir
öllu lýðræðiskerfinu stendur svo
„hinn breiði fjöldi", sem unnið
skal með og fyrir samkvæmt góð-
um og sigildum samvinnuhug-
sjónalegum leikreglum.
Jafnvel á umræddum tíma var
þó farið að örla á félagslegri gagn-
rýni. Hvort tveggja var, að um
þetta leyti (með tilkomu Vil-
hjálms Þórs á forstjórastól SÍS)
fóru nýir og ferskir vindar að
blása i samvinnustarfi lands-
manna, og það bæði að þenjast út
með æ fleiri og mrgþættari verk-
efnum, og taka stakkaskiptum að
ýmsu leyti — enda samtimis á
hinn bóginn þróunin í almennum
félagmálum þá þegar að verða sú,
að ganga æ lengra til hvers konar
„opnunar" og aukinna persónu-
áhrifa einstaklingsins í lýðfrels-
islegu tilliti.
Ekki aðeins andstæðingar sam-
vinnuhreyfingarinnar, heldur lika
hugsandi og ábyrgir samvinnu-
menn, fóru upp frá þessu að gera
sér og öðrum ljóst að harla löng
væri leiðin, krókótt og ekki
bláþráðalaus frá hinum óbreytta
félagsmanni á jafnsléttunni upp
til „hans, sem á hæstum situr
tróninum”, svo notuð séu orð
þeirrar sómakonu, Kristrúnar i
Hamravík, í æðra veldi.
Allar götur síðan hafa margir
fundið veiluna í framkvæmd lýð-
ræðisákvæða samvinnusamtak-
anna og því betur sem öll athafna-
semi hefur færzt i aukana og orðið
umfangsmeiri. En við hingað til
heldur lágværu kvaki umbóta-
sinna á þessu sviði, hefur lítt verið
orðið, þrátt fyrir marktækar til-
raunir til þess að lappa svolítið
uppá lýðræðið með eilítið meiri
viðurkenningu aðallega á tilveru
starfsfólks. Og nú virðist svo kom-
ið, að „litla manninum" I sam-
vinnuhreyfingunni sé óneitanlega
farið að finnast lítið til um þó
áskilin og viðurkennd áhrif sin á
gang mála, jafnvel í „miðjum hlíð-
um“, hvað þá þegar ofar dregur og
á toppinn er komið. Honum finnst
hann ískyggilega utangátta. Hann
verður „leiður á lífinu“. Slíkur
samvinnumaður hættir þvi smám
saman að nenna að bera við að
skipta sér nokkuð af hlutunum;
þeir koma honum ekki við. Fyrir
utan eigið áhugaleysi bætist svo
við nánast afskiptaleysi sjálfra
samtakanna til þess að sækja
beinlinis það, sem ekki er skilað af
sjálsdáðum: þátttöku fólksins.
Þannig upphefst og viðhelzt hin
félagslega deyfð og doði — og
dauði, ef svo heldur fram sem
horfir. Hina lifgefandi mennsku
skortir. Þótt einhverjir „dropar af
náð“ séu að drjúpa, ná ekki
blómstur lifandi samvinnuhug-
sjóna og starfs að vaxa.
- O -
Hvað skal þá gera; hvernig
mæta meira en yfirvofandi hættu?
Nú er það auðvitað mála sann-
ast, eins og bent hefur verið á —
og nú sérstaklega í andófi gegn
aðkallandi breytingum að almenn-
ingur í samvinnufélögunum hefur
samkvæmt gildandi starfsháttum
miklu meiri lýðréttindi en hann
notfærir sér. Þeim réttindum er
bara ekki komið á framfæri. Mik-
ill meirihluti samvinnumanna er
eins og „Spunakonan" í frægu
kvæði Guðm. Kambans: „Hún átti
sverðið, en brá því ekki.“ En jafn-
vel þessi staðreynd er engan veg-
j inn rök fyrir „status quo“ —
óbreyttu ástandi í félagslegu til-
liti. Þótt allir samvinnumenn
greiddu atkvæði og skiluðu þvi á
hvaða vettvangi félagsmálanna
sem væri dygði það samt ekki til
þess, sem gera þarf til leiðrétt-
ingar á vanköntum og ágöllum nú-
verandi skipulags. Fámennisveld-
ið innan samvinnuhreyfingarinn-
ar myndi verða nálega hið sama.
Hin langa og lykkjótta leið frá
hinum lægsta og fjærsta til hins
hæsta stæði eftir sem áður í vegi.
Fleira þarf að koma til, svo lýð-
ræðislegri starfshættir nái að laða
fram og viðhalda lifandi og virkri
þátttöku fólksins í öllu samvinnu-
starfi.
Eg hefi því miður ekki fram að
færa í umræddu máli nærtækari
eða aðgengilegri tillögur til úrbóta
en Ólafur Ragnar Grímsson hefur
fyrir nokkru af fyrirhyggju og
dirfsku lagt opinberlega fram,
bæði í ræðu og riti. Ég bendi því
almenningi og forráðamönnum
samvinnusamtakanna — SÍS og
kaupfélaganna — á þær til já-
kvæðar úrvinnslu og framkvæmda
— hafi þeir ekki sjálfir snjallari
fram að færa.
- O -
Langt er siðan vitur maður
Baldvin Þ. Kristjánsson
„Og nú virðist svo kom-
ið aö „litla manninum“ í
samvinnuhreyfingunni
sé óneitanlega farið að
finnast lítið til um þó
áskilin og viðurkennd
áhrif sín á gang
mála... “
sagði: „Fyrst breyta menn um-
hverfi sínu, svo breytir umhverfið
þeim.“ Mér fannst þetta nú hæpið,
þegar ég heyrði það fyrst á ungl-
ingsárum mínum. En ég hefi
oftsinnis hugsað um þetta síðan
og sannfærzt æ betur um sann-
leiksgildi þessarar fullyrðingar.
Má finna mörg dæmi þess. Getur
íslenzk samvinnuhreyfing nokkuð
lært af slíkri staðreynd, eins og
sakir standa? Vissulega! Það eru
engin takmörk fyrir því, hvað gott
gæti leitt af góðri lýðræðislegri
byltingu innan samvinnusam-
takanna til vakningar og lífs í
óteljandi myndum.
í tilefni af hugarhræringum
mínum o.fl. um lýðræðið í sam-
vinnuhreyfingunni hefi ég í hug-
anum verið að gæla við nærtækt
dæmi og ekki af verri endanum:
Nú blasir við að velja SÍS nýjan
forstjóra til að taka við af Erlendi
Einarssyni, sem staðið hefur við
stjórnvöl á 4. áratug. Hann — sá
nýi — verður víst sem stendur
óhjákvæmilega valinn af stjórn
Sambandsins; 9 mönnum. Sú saga
gengur staflaus, að val á þessum i
hæsta máta mikilvæga manni
samvinnusamtakanna, geti að
þessu sinni oltið á aðeins einum
manni. Þetta er beinlínis hrika-
legt sé málið hugsað til enda.
Þarna hangir mikið á veikum
þræði í félagslegu tilliti. Og þá er
spurningin: Viljum við virkilega
hafa þetta svona framvegis — að
eiga svo margir svo mikið undir
svo fáum? Hvað er þetta annað en
„fáveldi" — nema of grunnt sé
tekið í árinni?
Hugsum okkur svo andstæðuna:
Almenna, beina kosningu þessa,
stöðu sinnar vegna, mesta ráða-
manns samvinnusamtakanna
meðal 40.000 félagsmanna, hvort
heldur sem væri Guðjón B. hálf-
nafni minn og sveitungi að vestan
eða sjálfur Valur að austan. Þá
hlytu báðir svo og svo mikinn
meirihluta og tugþúsundir
atkvæðisbærra samvinnumanna
að baki sér. Haldið þið, að það yrði
munur fyrir hvorn þessara heið-
ursmanna sem væri, að hafa þun-
ga þessa mikla fjölda að baki sér
eða svo fáar sálir, að telja mætti á
fingrum annarrar handar! Þetta
væri stórkostlegt! Nýkosni for-
stjórinn yrði óhjákvæmilega og
ósjálfrátt annar maður, „meiri en
hann sjálfur". Hann hefði fyrir
slíkt kjör sitt eitt saman vaxið í
vitund sjálfs sín og annarra. Við
hefðum með þessari aðferð í vali
beinlínis skapað annan mann —
réttnefndan leiðtoga — í vfðri og
djúpri merkingu — úr sama frum-
efni; „þjóðkjörinn" fyrir „heima-
bakaðan".
Vandinn, sem við samvinnu-
menn stöndum frammi fyrir nú er
ekki fyrst og fremst verzlunar- og
viðskiptalegur — „kommersiell“
— þótt þar séu grimm ljón á vegi,
sem vissulega þarf dugmikla hæfi-
leikamenn til að mæta. Hann er
félagslegs eðlis. Þess vegna þörfn-
umst við jafnan samvinnuleiðtoga
í breiðri merkingu orðsins —
fólksins manns, sem auk annarra
verðleika er yljaður af hugsjóna-
legum húmanisma samvinnu-
hreyfingarinnar. Vanti hann, „erf-
iða smiðirnir til einskis“. Mergjuð
sannleiksorð Einars Benedikts-
sonar munu aldrei úr gildi falla:
Sjálft hugvitið, þekkingin, hjaðnar sem blekking,
sé hjarta ei með, sem undir slær.“
llíiíundur er fyrrrer*ndi erindreki
SÍS.
Stykkishólmun
Egilsenshús
friðað og
endurbyggt
M
Egilsenshús í Stykkishólmi.
Stykkishólmi, 13. maí.
FYRIR og um aldamótin seinustu
setti svonefnt Egilsenshús í
Stykkishólmi mikinn svip á bæ-
inn. Það var eitt hið tignarlegasta
hús bæjarins og við aðalgötuna
þar. Fyrir aldamót var þetta höfð-
ingjasetur og þar bjuggu meðal
annarra, þeir Hjörtur Jónsson
læknir, sem hér var mikilsmetinn
af fólki og góður læknir, og einn-
ig Sigurður Jónsson sýslumaður.
Þetta hús hefir oft skipt um
eigendur og á seinustu árum
hefir það gengið mjög úr sér og
hefir verið mikið rætt um hver
afdrif þess skuli vera og mörg-
um fundist bæjarprýði að þvf
að fjarlægja það, þótt öðrum
finnist það ekki sársaukalaust
að láta það hverfa, því svo
miklum tilgangi hefir það þjón-
að hér á meðal okkar. Margir
eru þeir orðnir um dagana sem
þarna hafa búið enda vistarver-
ur margar. Nú hefir Stykkis-
hólmshreppur fest kaup á hús-
inu í því skyni að endurbyggja
húsið og nýlega fengu þeir Pét-
ur Ágústsson og Karl Dyrving
áhuga fyrir að endurnýja húsið
í sama stíl og upphaflega og
hafa þeir fengið húsið hjá
hreppnum og eru þegar byrjað-
ir á framkvæmdum. Það fyrsta
sem gera þurfti var að athuga
undirstöðurnar, grunninn, sem
húsið stendur á. Héldu þeir
Morgunbl*ðiA/ Árni Helgason
hann vera í lagi en við nánari
athugun kom fram að nýjan
grunn þyrfti að steypa. Er það
mikið verk og dýpi talsvert til
að komast á fastan grunn, en
þetta láta þeir ekki á sig fá og
halda ótrauðir áfram.
Vonir standa til að öllu utan-
dyra verði lokið í haust. Hug-
mynd þeirrá er að koma þarna
upp ferðamannaþjónustu. Pét-
ur rak í fyrra hraðbát sem
hann hafði fyrir ferðamenn um
eyjasund og víðar og þótt
sumarið væri vott og veðra-
samt gaf þessi tilraun þó það,
að Pétur telur að þetta sé gott
framtíðarverkefni og sérstak-
lega með það I huga aö auka
ferðamannastrauminn um
Hólminn og nágrenni. Hyggst
hann koma i húsinu upp kaffi-
stofu og annarri aðstöðu sem
kemur ferðamanninum að
gagni. Þarna gætu rúturnar átt
sitt athvarf og margt annað
kemur til greina. Þetta fyrir-
tæki þeirra félaga mun gleðja
alla sanna Hólmara og eru það
margir sem hlakka til þeirrar
stundar þegar Egilsenshús
klæðist aftur sparifötum sínum
og verður á ný prýði meðal
húsa í Hólminum. Húsfriðun-
arnefnd hefir ýtt undir að húsið
yrði varðveitt en eins og fyrr
sagði voru vomur á fólki í þeim
efnum. Eiga þeir félagar þakkir
skildar fyrir sitt góða framtak.