Morgunblaðið - 19.06.1985, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. JÚNÍ 1985
Trúin á þjóðina og landið skil-
ar okkur þegar hálfa leið
Ávarp Steingríms Hermannssonar forsætisráðherra 17. júní
íslendingar
„Hver á sér fegra fððurland?“,
spyr skáldið. Og þannig hafa ís-
lensk skáld um aldir sótt sér yrkis-
efni til landsins, ekki síst í sjálf-
stæðisbaráttunni. Þá hvöttu skáld-
in þjóðina til dáða með þvi að
minna hana á landið, tign þess og
fegurð, landið sem íslendingar eiga
einir.
Svo rík er ástin til landsins hjá
sumum skáldum, eins og t.d. Jónasi
Hallgrímssyni, að landið er oftast
það svið, sem hann velur sínum
ljóðum.
.Greiddi ég þér lokka við Galt-
ará“, segir Jónas í einu fegursta
ástarljóði, sem ort hefur verið á
isienska tungu. Flestum mundi þó
þykja Galtará heldur lítill og fá-
tæklegur lækur á Eyvindarstaða-
heiði.
Nú sækja skáldin síður yrkisefni
til landsins en fremur í mannlífið
sjálft. Ekki lasta ég það, það er
einnig ágætt. En þjóðin þarf, nú
sem fyrr, að þekkja landið sitt og
elska það. Enda er það ekki gleymt.
íslenska sjónvarpið hefur undan-
farið sýnt þætti um landið okkar.
Þeir eru gerðir af mikilli list. Þeir
minna um margt á framúrskarandi
þætti, sem fróðustu menn fluttu i
Rikisútvarpið fyrir mörgum árum,
og nefndust „Landið þitt“. Einnig
þeir, sem „yrkja“ þannig um landið
og kynna það almenningi, eiga
þakkir skilið.
En hlustandi góður, hvers vegna
ræði ég um landið á þessum hátíð-
ardegi? Eru ekki tekjur og lífskjör
umræðuefnið þessa stundina?
Sjálfur hef ég dag eftir dag þulið
tölur um þjóðartekjur okkar ís-
lendinga, vöxt þeirra og hrun, og
gert samanburð við aðrar þjóðir.
Mér verður hins vegar oft hugsað
til þess, hvað allar þessar tölur eru
í raun fánýtar. Því fer fjarri, að
þær mæli allan auð einnar þjóðar.
Ég ferðaðist nýlega um einn
hrikalegasta hluta Alpafjalla. Þar
eru klettaborgir miklar og hliðar
þaktar skógi. En skógurinn var að
stærstum hluta dauður. Hið súra
regn frá iðnaðinum í kring, lífs-
kjarakapphlaupinu, hafði séð fyrir
því. Það hvíldi einhver sorg yfir
þessu fyrrum fagra landi.
Sömu sögu er að segja af öðrum
skógum um alla Evrópu og jafnvel
vötnin í Noregi og Svíþjóð eru
mörg rúin lífi. Ekki verður sú
lífskjaraskerðing, sem slíkri eyð-
ingu fylgir, mæld í hundraðshlut-
um; hún verður aldrei mæld.
Mörgum þykir landið okkar autt
og bert. Rétt er það, að skógar
þekja það ekki nema að litlu leyti,
en sá skógur sem við höfum, er
grænn og fagur. Hraunið á einnig
sína stórkostlegu fegurð og mel-
skúfurinn — og jafnvel auðnin.
Víðar er fagurt land, en óvíða er
loft svo hreint og sjóndeildarhring-
urinn svo stór, óvíða speglast fjöl-
lin svo vel í tærum vötnum; hvergi
sýnist mér land, lögur og loft falla
svo vel saman í eina fagra mynd.
Meginstyrkur okkar er það af 1
sem býr í þjóðinni sjálfri
Ræða Þorvalds Garðars Kristjánssonar, forseta
Sameinaðs alþingis, á ísafirði 17. júní
Dagurinn i dag er dagur ævin-
týrisins. Það er ævintýri þegar
óskhyggjan og raunhyggjan fá að
ná saman í veruleikanum. Þjóðar-
saga okkar íslendinga er ævintýri.
Það hófst með landnáminu. Hvað
var það annað en ævintýri að sæ-
farar héldu fyrir 1100 árum yfir
sollinn sæ til einbúans í Atlants-
hafinu? Hvaða skapanornir réðu
þvi, að landnámið bar upp á eitt hið
mesta góðæristímabil i sögu Iands-
ins?
Hefði ævintýrið ekki verið úti ef
landnámið hefði átt til að bera upp
á tíð svo sem á Skaptáreldatímabil-
inu? Hvað var þá líklegra en að-
komnir sæfarar hefðu snúið frá og
dæmt hið ókunna land óbyggilegt?
En ævintýrið varð. Það hélt
áfram. Árið 930 er þjóðveldið sett á
fót með stofnun Alþingis. Og þjóð-
veldistímabilið var ævintýri líkast,
þótt margt færi úrskeiðis, sem varð
því raunar að falli. Þó var ævintýr-
inu samt ekki lokið. Eftir alda-
langa erlenda yfirdrottnun og
áþján er náð ævintýralegu tak-
marki með stofnun lýðveldis 17.
júní 1944. Dagurinn I dag er svo
sannarlega dagur ævintýrisins.
En óskhyggjan ein gerir ekki
ævintýri að veruleika. Til þarf að
koma raunhyggjan. Við Islend-
ingar teljum raunhæfan þann vilja
okkar að búa okkur eigið samfélag
í sjálfstæðu þjóðríki. í raun og veru
erum við ekki til viðtals um annað.
Hins vegar láta erlendir menn
stundum í ljós efa um að þetta sé
möguleiki eða telja jafnvel fjar-
stæðu. Þetta þarf ekki að vera sagt
af slæmum hug. Þetta er álitin
skynsamleg ályktun. Þá fá menn
ekki skilið hvernig svo fámenn
þjóð, sem við íslendingar erum, fær
megnað að halda uppi velferðar-
samfélagi nútímans I sjálfstæðu
þjóðríki. En þessir menn þekkja
ekki íslendinga, þekkja ekki ís-
lenzka þjóðarsál.
Aldrei megum við íslendingar
samt halda að þaö sé sjálfgefið að
okkur auðnist að halda landi okkar,
tungu og þjóðerni. Við skulum hafa
hugfast, að kraftaverkið gerist
þvert ofan í lögmálið. Þess vegna
þurfum við að vera á verði alla tíð
og gæta fjöreggs okkar, sjálfstæðis
landsins. Þetta á ekkert síður við
þó nú séu aðeins rúm 40 ár síðan
við endurheimtum það með stofnun
lýðveldisins 17. júni 1944.
Þeir tímar sem við lifum nú á eru
viðsjárverðir. Kannski verður þeim
helzt líkt við landnámsöldina sjálfa
þó langsótt sé. Víkingaöldin var
tímabil andstæðnanna. Annars
vegar var hún tími byltinga og um-
róts, ofbeldis og upplausnar. Hins
vegar var hún tími tækifæra og
uppbyggingar. Gamlir siðir urðu að
víkja fyrir nýjum. Ný skipan og
heimsmynd tók við.
Það var á þessum tíma, sem
þjóðarævintýrið íslenzka hófst.
Það eru á sinn hátt álíka tímar sem
við upplifum í dag. Það eru tímar
mikilla tækifæra og mikilla mis-
taka. Aðgát skal því viðhöfð.
Það hefir löngum verið talið að
lega landsins hafi verið skjól okkar
og vörn í umróti tímanna á liðnum
öldum. Staða landsins i miðjum út-
sæ fjarri öðrum löndum hefir getað
haft jafnvel úrslitaáhrif til varð-
veizlu sjálfstæðrar tilveru þjóðar-
innar, tungu og menningar. En valt
er völubeinið. Allt getur brugðizt.
Jafnvel hagræðið af legu landsins
getur snúizt i andhverfu sína. Af
þvi höfum við íslendingar bitra
reynslu.
Lega landsins hefir útheimt
skipakost til að halda uppi sam-
göngum við landið. Þegar svo var
komið, að þjóðin átti ekki lengur
skipakost til þessara þarfa missti
hún fjárhagslegt sjálfstæði sitt
sem leiddi til þess að stjórnarfars-
lega sjálfstæðinu var glatað. Þann-
ig var lega landsins örlagavaldur
þjóðarinnar í þá tíð. ...
Nú til dags er það aftur lega
landsins, sem vandanum veldur, þó
að með öðrum hætti sé. Áður gaf
einangrunin fangstað á þjóðinni,
en nú er staða landsins um þjóð-
braut þvera. Staða landsins i miðju
eins þýðingarmesta svæðis verald-
ar frá hernaðarlegu sjónarmiði
hefur gjörbreytt því sem varðar
mestu um öryggi, frelsi og tilveru
þjóðarinnar. Við höfum mætt
þessu með aðild að hernaðarbanda-
lagi og falið öðru riki varnir lands-
ins. Þessi skipan er í okkar valdi og
okkar þágu. Með þessu gegnum við
frumskyldu hvers sjálfstæðs ríkis
að treysta öryggi sitt svo sem verða
má í heimi sem er grár fyrir járn-
um.
En þessi skipan varnarmálanna,
svo lengi sem hún varir, felur einn-
ig í sér veikleika sem gjalda verður
varhug við. Annars vegar er sú til-
hneiging að lita svo á að sjálfir sé-
um við óhlutgengur aðili og
ábyrgðarlausir og allt sé i hendi
annarra sem varðar varnir og ör-
yggi landsins. Hins vegar eru radd-
irnar um að selja beri hernum í
einhverju formi aðstöðu f landinu
til að afla tekna í þjóðarbúið og
Þorvaldur Garðar Kristjánsson
standa undir velferðarríki okkar.
I hvoru tveggja felast hættur sem
við verðum að vera á verði gegn.
Auka verður aðild okkar sjálfra að
vörnum landsins svo sem verða má
og samrýmist því að við höfum ekki
eigin her i hefðbundnum skilningi
á að skipa. Við megum aldrei skipa
svo málum að við eigum efnahags-
líf okkar og fjárhagsstöðu undir er-
lendum her i landi okkar. Það eru
varða svo mjög það sjálfstæði þjóð-
arinnar sem við minnumst i dag.
Samskipti rikja eru alltaf vand-
meðfarin. Ekki á þetta sízt við um
smáþjóðir sem okkur íslendinga.
Sérstakur vandi er okkur á hönd-
um i öllum alþjóðasamskiptum og
við aðild að fjölþjóða samtökum
sem svo mjög einkenna þá tima
sem við nú lifum á. Það hefir verið
sagt að fjölþjóðasamtök séu stofn-
uð til þess að framkvæma það sam-
eiginlega sem þjóðirnar geta ekki
gert hver fyrir sig og einkum á
þetta við smáþjóðirnar eins og
okkur íslendinga. Á hinn bóginn
geta fylgt þátttöku i fjölþjóðasam-
tökum skuldbindingar og varasamt
réttindaafsal. Þess vegna má orða
það svo að engin þjóð hafi vegna
smæðar sinnar meira að vinna og
jafnframt meira að varast i al-
þjóðasamvinnu en íslendingar.
Þannig eru þversagnirnar í þeirri
stöðu sem varða svo mjög sjálf-
stæði okkar. Þess vegna þurfum við
að gæta hvers fótmáls sem við stíg-
um á vettvangi hinnar alþjóðlegu
samvinnu.
Það má lengi telja til það sem
getur orðið stjórnarfarslegu
sjálfstæði þjóðarinnar að fjörtjóni.
Það sem nú stingur svo mjög í augu
er hin mikla erlenda skuldasöfnun.
Það er eins með þessa skuldasöfn-
un eins og vitur maður sagði um
veðrið: Það eru allir sem tala um
veðrið en enginn gerir neitt í því.
Allir eru sammála um að hin er-
lenda skuldasöfnun sé orðin hættu-
lega mikil og létta verði skulda-
byrðina. En ekkert er gert. Þó er
það í mannlegu valdi að bæta hér
úr en ekki háð náttúrulögmálum
svo sem með veðrið. Þannig stefnir
nú þráðbeint til þess að við missum
okkar fjárhagslega sjálfstæði, ef
ekki er að gert. Þá fylgir á eftir
sem nótt af degi skerðing í ein-
hverju formi á stjórnarfarslegu
sjálfstæði. Þessa er vert að minn-
ast til varnaðar á þessum degi, sem
helgaður er sjálfstæði þjóðarinnar.
Við Islendingar eigum ekki að
þurfa að lifa af erlendum lánum og
bónbjörgum. Island á ærinn auð.
Viðfangsefnið er að nota auðlindir
landsins á sem hagkvæmastan
hátt. I því efni höfum við íslend-
ingar unnið stórvirki. Það er undir-
staða þess að við getum haldið uppi
sjálfstæðu velferðarríki í dag. En
alvarlegar brotalamir hafa verið í
fari okkar og keyrir nú um þver-
bak.
Auðlindir íslands er að finna vítt
og breitt um landið og umhverfis
það allt. Það er undirstaða eða skil-
yrði þess að auður landsins nýtist
sem skyldi að landið verði byggt
vltt og breitt og byggðin haldist og
eflist þar sem hagkvæmast er að
nýta auðlindir landsins. Þetta er
hagur allra landsins barna, jafnt
þeirra sem búa í þéttbýli og
strjálbýli. Þetta er undirstaða
efnahagslegrar velmegunar þjóðar-
innar.
Heil hjörð spekinga situr við að
mæla á millimetramál minnstu
hreyfingu á þjóðarframleiðslu og
þjóðartekjum svo að þjóðin megi
vita hvern dag hvort upp gengur
eða niður. Á sama tíma er vegið
kerfisbundið að rótum undirstöðu-
atvinnuvegar þjóðarinnar, sem
varðar hana mestu um efnahags-
lega velferð og fjárhagslegt sjálf-
stæði. Gengisstefnan, sem fylgt er
nú, tryggir ekki sjávarútveginum
nauðsynlegan rekstrargrundvöll og
stefnir arðsemi og eiginfjárstöðu
þessa höfuðatvinnurekstrar í full-
komið óefni. Jafnframt hafa verið
opnaðar flóðgáttir fyrir erlendu
fjármagni sem ráðstafað hefur ver-
ið fyrst og fremst til neyzlu og
hinna ýmsu þjónustugreina. I
kjölfarið hefur mannaflinn fylgt í
stöðugt ríkara mæli frá undir-
stöðuatvinnuveginum. Svo er nú
komið, að sjávarútveginn skortir
fólk til að geta hagnýtt sem bezt
fiskmarkaði okkar erlendis, þar
sem atvinnugreinin er ekki sam-
keppnisfær um vinnuaflið. Þannig
mergsýgur erlenda skuldasöfnunin
sjávarútveginn, þann atvinnuveg-
inn sem við eigum mest undir til
þess að geta greitt okkar erlendu
Steingrímur Hermannsson flytur
ræðu sína
Veður eru oft vond og válynd,
segja menn. Rétt er það. Þó eru þau
hér smámunir hjá fellibyljum og
skuldir og haldið okkar fjárhags-
lega sjálfstæði. Hér erum við Is-
lendingar komnir í hinn viðsjár-
verðasta vítahring.
Afleiðingarnar blasa við hvers
manns augum. Þrengingarnar í
sjávarplássunum úti á landsbyggð-
inni og þensla þjónustugreinanna á
höfuðborgarsvæðinu tala sínu
máli. Fólksflótti frá strjálbýli til
þéttbýlis er staðreynd í dag.
Byggðaröskun blasir við alvarlegri
en áður, ef ekki er að gert. Kostn-
aður þjóðarbúsins vegna svo um-
fangsmikillar búseturöskunar er
ómælanlegur. Það er ekki einungis
sá kostnaður sem fylgir að afleggja
nothæf mannvirki og koma óðrum
upp, heldur er hitt ennþá alvar-
legra, að búseturöskun getur orðið
svo mikil að eftir verði landið ekki
svo byggt að tryggð séu hagkvæm-
ust not af auðlindum þess. Það er
tjón þjóðarheildarinnar, allra
landsins þegna hvar sem þeir eru
búsettir í landinu, í strjálbýli eða í
þéttbýli. Það gerir ekki einungis
lífskjörin lakari. Það ógnar fjár-
hagslegu sjálfstæði okkar. Svo ein-
falt er það.
Þetta geta engir viljað. En hér á
við það sem skrifað stendur: Hið
góða sem ég vil gjöri ég ekki, en hið
vonda sem ég ekki vil, það gjöri ég.
Er hér of djúpt tekið í árinni? Við
skulum vona að stjórnvöld taki við
sér i slíkum þjóðarháska sem við
stöndum I. En hægt gengur það.
Það er „löturhægur lestargangur"
á öllum tilburðum til umbóta, eins
og alþingismaður ísfirðinga, Jón
Sigurðsson forseti, orðaði það forð-
um, þegar honum þótti seinlætið í
framfaramálum þjóðarinnar keyra
úr hófi fram.
Við íslendingar búum i gjöfulu
landi. ísland á ærinn auð. En meg-
instyrkur okkar er það afl sem býr
í þjóðinni sjálfri. Þegar öll kurl
koma til grafar er það gildismat
eða lifsviðhorf og siðferðisþrek
þjóðarinnar sem úrslitum ræður.
Þar er að leita þess sem hæst ber i
lífi og tilveru þjóðarinnar, hvort
sem það var að gera drauminn að
veruleik eða þrauka hörmungarn-
ar. Þar er að leita þess sem gerir
Island að stórveldi i heimi andans,
bókmennta okkar og menningar.
Það er framlag okkar íslendinga til
heimsmenningarinnar, sem gerir
okkur hlutgenga i samfélagi þjóð-
anna. Það er grundvöllur sjálf-
stæðrar tilveru okkar sem þjóðar.
Hvað sem líður efnahagslífinu
verður undirstaðan að vera rétt til
fundin.
En er allt sem skyldi um siðferð-
isþrek okkar íslendinga og gildis-
mat á tímum sem nú, þegar fórnað
er á einu ári hálfu áttunda hund-
raði mannslífa i móðurkviði án
þess að æmta eða skræmta en á
sama tima bjórneyzla leidd til önd-
vegis í þjóðmálaumræðunni. Hér á
við aðvörun rétt eins og þegar Jón
Sigurðsson forseti var að blása
anda i siðferðisþrek manna sem
hann kvað „liggja andfæting i
drabbi og sukki“. Við verðum jafn-
an að hafa það siðferðisþrek og
gildismat sem varðveitt hefir verið