Morgunblaðið - 19.06.1985, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, MIDVIKUDAGUR 19. JÚNÍ 1985
Jónas Guðmundsson
rithöfundur — Minning
Fæddur 15. október 1930
Dáinn 9. júní 1985
Jónas Guðmundsson, rithöfund-
ur og listmálari, er látinn eftir
harða en stutta sjúkdómsraun.
Hann andaðist á Borgarspítalan-
um um hádegi fyrra sunnudag, og
var þá séð fyrir nokkru að hverju
dró, þótt læknar berðust af miklu
hugrekki við að bægja frá honum
banameini hans. Fer þó jafnan
svo, að maður trúir illa og seint að
góður félagi sé genginn. Sú varð
raunin í þetta sinn, þótt Jónas
væri ekki nema fimmtíu og fjög-
urra ára að aldri, þegar þroski
með vitsmunum gerir einstakl-
ingnum fært, einkum þeim sem
við iistir fást, að miðla af auði
reynslu sinnar í meira mæli en
tími var til á tíð bústangs og ver-
aldlegra umsvifa.
Jónas lifði merkilegu lífi og
sviptivindasömu og minnti stund-
um á þá örfáu ísiendinga, ailt frá
Halldóri Snorrasyni til vorra
tíma, sem lögðust í víking eða
settu sig í stríð í öðrum löndum,
að mestu til að efla skilningarvitin
og eiga nokkra sögu að leiðarlok-
um. Jónas átti nóga sögu og kom
það meðal annars fram í því hve
honum var létt um að segja frá
eða skrifa. En heimaslóðir voru
honum þó kærastar, eins og mál-
verk hans benda til, þar sem hann
undi sér við að færa í liti og sól-
skin gömul sorgbitin hús, höll
undir skjóli bárujarns eða niður-
iúta báta á fjörukambi eftir að
skipshafnir höfðu yfirgefið þá í
leit að iífshamingjunni. Allt þetta
spratt fram úr höndum hans með
yfirsvip áreynsluleysis kunnáttu-
mannsins, sem hafði næga reynslu
til að skilja hvar sorgin átti
heima, og hvar gleðidagur reis yfir
austurfjöllum.
Vinir Jónasar frá unglingsárum
hér í Reykjavík minnast enn
þeirrar veislu skemmtilegheita,
sem alltaf stóð í kringum hann á
þeim tíma. Hnyttinyðri fuku af
vörum hans alveg ósjálfrátt og án
nokkurrar áreynslu, og enn löngu
síðar þótti mönnum hann bæði
gamansamur og snjallyrtur á góð-
um stundum. Voru þó löng ár og
mikil höf sigld í millitíð. Eins og
oft er venja um slíka menn hlaut
hann nafn að auðkenni eftir að
hafa setið í Stýrimannaskólanum
hjá Friðrik Ólafssyni 1954—56.
Var hann þá nefndur Jónas stýri-
maður og jafnan síðan, þótt marg-
ar bækur lægju að baki og margt
málverkið hefði séð dagsins ljós,
og jafnvei þótt hann fengi skip-
stjórnarréttindi á varðskipum
1958. Þessari stýrimannsnafnbót
undi hann vel, enda löngum með
hugann við sjó og sjómenn, og var
nú á vordögum orðinn skipherra á
Árvakri, einu skipa Landhelgis-
gæslunnar.
Eftir Jónas hafa komið út einar
tólf bækur, frásagnir af sjómönn-
um, smásögur, leikrit og skáldsög-
ur, þar sem byggt er m.a. á lífi
hans sjálfs, eins og í bókunum
Grænlandsfarið og Kuldamper
Absalon, sem urðu til eftir sigiing-
ar hjá Konunglegu dönsku Græn-
landsversluninni. Sem rithöfund-
ur var Jónas skemmtinn og alþýð-
legur í skrifum og brá fyrir sig
stílbrögðum, sem voru mjög ein-
kennandi fyrir persónu hans og
því lítt tillærð. Hann sigldi einnig
til Suður-Ameríku, en þaðan fékk
ég bréf frá honum eitt sinn með
lýsingum á hafnarborgum í ríkj-
um konkvistadoranna. Auga hans
var næmt, eins og málverkin bera
vitni um, og héf ég lengi saknað
sagna úr suðrinu. Þær koma ekki
héðan af. Maður sem situr um að
komast í siglingar í útlöndum þarf
stundum lengi að bíða á sjó-
mannaheimilum í erlendum borg-
um, og þann tíma notaði Jónas til
að skrifa „heim“. En hann var líka
fundvís á ísiendinga og eitt sinn
minntist hann á fyrrverandi bæj-
arstjóra utan af íslandi, sem vann
fyrir sér með því að raka lauf í
görðum Kaupmannahafnar. Og
þar sem þeir voru báðir ljúfmenni
í sjálfskipaðri útlegð varð þessi
lýsing mannsins sem beið eftir
skipi á manninum sem beið ekki
neins í senn átakanleg og grát-
brosleg.
Þannig nýtti Jónas sér reynslu-
heim sinn til hins ýtrasta og var
stundum eins og hann yrði áhorf-
andi að sjálfum sér í margvísiegu
veraldarvafstri. En það var
grunnt á glaðværðinni og þeim
glaða þyt sólvindanna, sem leikur
um sæfarann þegar landfestar
hafa verið leystar. Mörg áhugamál
toguðust á um atgervi Jónasar.
Vist hans i Stýrimannaskóianum
bendir til þess að hann hafi hyggst
leggja sjómennsku fyrir sig, þó
fyrst og fremst til að geta orðið
nýtur starfsmaður landhelgis-
gæslunnar, en hjá henni hóf hann
störf árið 1952. Níu árum síðar
lauk hann sjóliðsforingjaprófi í
skóla amerísku strandgæslunnar i
Yorktown í Virginíufylki. En fjöl-
þættar gáfur hans leiddu hann á
aðrar brautir, og upp úr 1962 fór
hann að starfa að listum og menn-
ingarmálum. Þar fékk frískleg og
uppáfinningarsöm sköpunargáfa
hans notið sín.
Fyrir utan að vera í stjórnum
rithöfundasamtaka, og nú í annað
sinn formaður Félags íslenskra
rithöfunda, átti hann sæti i stjórn
Farmanna- og fiskimannasam-
bandsins og var ritstjóri tímarita,
sem sjómannasamtök gáfu út. Frá
árinu 1974 ritaði hann að staðaldri
um menningarmál í Tímann, en
upp á síðkastið skrifaði hann viku-
legar greinar í DV. Skrif um
menningarmál hafa löngum verið
þrúguð af pólitík, og tók Jónas
þátt í því af meðfæddri kátínu
biandaðri háði, hvenær sem tilefn-
in bárust honum í hendur. Varð
oft af þessu nokkurt fjaðrafok, en
þá var honum mest skemmt, þegar
andstæðingar hans fundu honum
mest til foráttu. Þrátt fyrir það
var Jónasi ekki í nöp við nokkurn
mann. Þetta var honum glíma,
sem hann þreytti af íþvott eins og
forn-rómverskur skylmingamað-
ur, svo að þeir sem trúðu á mál-
staðinn stóðu móðir eftir og vissu
ekki alltaf að undan voru fæturn-
ir, svona í óeiginlegri merkingu
sagt.
Jónas var í Framsóknarflokkn-
um og lét það ekki liggja i láginni.
Talaði hann stundum um „okkur
Framsóknarmenn" og mátti þá
búast við nýrri hrinu af sam-
lagssvæðum stjórnmálanna. Hann
sat í fulltrúaráði flokksins i
Reykjavík og í stjórn Reykjavík-
urhafnar fyrir flokkinn. Og hafi
eitthvað skilið á stundum á milli
hans og flokksins, þá var það
vegna þess að Jónas var gamali
Vesturbæingur, sem taldi með
réttu að flokkurinn ætti líka að
vera til utan samlagssvæðanna.
Við síðasta forsetaframboð var
Jónas einn af sveinum Alberts
Guðmundssonar, fjármálaráð-
herra, og hafði það verkefni helst,
vegna þekkingar sinnar á lífi sjó-
manna, að fyigja Albert á fundum
í sjávarplássum. Þar var Jónas í
essinu sínu, enda talaði hann
tungumál sem hinir sæbörðu
skildu.
Jónas var tvíkvæntur. Fyrri
kona hans var Oddný Grímsdóttir
og eignuðust þau einn son, Grím,
sem nú er fullorðinn maður. Eftir-
lifandi kona Jónasar er Jónína
Herborg Jónsdóttir leikkona og
eignuðust þau fjögur börn, þrjá
syni og eina dóttur. Fjölskyldan
býr nú við þungan harm, en börn
Jónasar og Jónínu eru enn ung að
árum. Jónas bjó vel að fjölskyldu
sinni. Til sumardvalar fyrir börn-
in endurbyggði hann gamalt hús á
Eyrarbakka, Berg, og var ekki
nema örstutt þaðan út f guðs-
græna náttúruna. Jónas sýndi
þessari endurbyggingu mikinn
áhuga og vann ötullega að því að
gera hana þannig úr garði, að vel
færi um fjölskylduna. Urðu jafnan
nokkrar sögur af ferðum austur,
einkum að vetrarlagi í misjöfnum
veðrum, þegar flytja þurfti smiði
og pipuiagningamenn á staðinn.
Berg er fyrir nokkru orðið hið
ágætasta hús og hefur fjölskyldan
haft af því full not undanfarin ár.
Jónas var ættaður frá Eyrar-
bakka, en faðir hans var sonur
Péturs skóiastjóra þar. Þeir bræð-
ur, synir Péturs, urðu þekktir
menn og athafnasamir. Það var
því engin furða þótt Eyrarbakki
yrði fyrir valinu þegar Jónas valdi
sér sumarhús handa sér og fjöl-
skyldunni, enda lýsir það ræktar-
semi siglingamannsins.
Við brottför Jónasar Guð-
mundssonar er skylt að þakka
iöng og góð kynni. Engan var
betra að hafa með sér í margvís-
legum orrahríðum og skylming-
um, og engan var meiri hvíld að
taia við þegar alvörumálum hafði
verið vikið til hliðar. Hann var
hinn káti félagi og úrræðagóði og
hafsjór af upplýsingum um ólík-
ustu hluti. Yfirleitt hafði hann
fyrir vana að hlusta á erlendar út-
varpsstöðvar á fréttatímum, og
vissi því um stóra atburði áður en
þeir voru tíundaðir hér — ef þeir
voru þá tíundaðir yfirleitt. Við
áttum langt samstarf um málefni
rithöfunda og áhugi hans og vel-
vilji fleytti okkur yfir margt sker-
ið. Nú síðast, þegar hann gegndi
formennsku í félagi okkar, tók
hann að sér mikið fleiri störf en
honum bar. Þannig var hann í
einu og öllu, þar sem sterklega
þurfti að róa.
í rauninni verða öll orð fátæk-
leg og einskisnýt gagnvart þeirri
óafturkallanlegu staðreynd sem
dauðinn er. Og þótt manni finnist
að andlát Jónasar sé fánýt sóun,
þegar ekki var um eldri mann að
ræða, sem að auki var umsvifa-
mikiii höfundur ritaðs máls og
málverka, verður sú tilfinning að-
eins hjómið eitt samanborið við þá
miklu sorg, sem fjölskylda hans
hefur orðið fyrir. Við sem hittum
hann næstum daglega söknum
vinar í stað, en fjöiskyldan saknar
föður og eiginmanns, þrekmennis-
ins góða sem voru allir vegir færir
fyrir skammri stundu. Við vottum
Jónínu Herborgu og börnunum
hennar ungu, samúð okkar þó að
við vitum hvað það nær skammt.
IndriAi G. Þorsteinsson
Kunningsskapur okkar Jónasar
Guömundssonar stóð ekki nema
um 12 ár og vinátta varð ekki náin
milli okkar, fyrr en tæpur helm-
ingur þess tíma var liðinn. Manni
finnst slíkur tími i vináttu við
mann eins og Jónas of naumt
skammtaður. Á hann hefur nú
verið klippt á einu augabragði.
Það skiiur maður ekki í þessari
andrá.
Ég get ímyndað mér, að margur
sá, er hafði lítil kynni af Jónasi,
hafi gert sér af honum ranga
mynd. Ég hef leyfi til að vera með
slíkar getgátur, því slíkt henti mig
í fyrstu. Fáir menn hafa vaxið
jafnmikiö í mínum augum og
hann gerði eftir því sem kynnin
efldust, svo ekki sé talað um eftir
að einlæg vinátta hafði stofnast.
Hryssingsmyndin, sem ég hafði
stundum áður dregið upp af hon-
um, kvaddi og sást ekki upp frá
því. Eftir sem áður gat hann verið
æringinn, sem útbelgdur af
athafnaþrá réð sér ekki, fyrr en
eitthvað hafði orðið undan að láta.
En fyrir æringjanum fór mikiu
minna en raungóðum manni með
ríka réttlætiskennd. Skorinyrta
skoðanatröllið gat birst í einni
svipan, en það dró sig jafnskjótt í
hlé, ef skeytin virtust ætla að
skaða einhvern, sem ekki hafði til
þess unnið, og jafnvel þótt hann
hefði til þess unnið. Bak við yfir-
bragð, sem stundum var hrjúft,
fór óvenjulega heill maður, vinur
vina sinna, traustur og áreiðan-
legur.
Þegar litið er yfir æviferil Jón-
asar Guðmundssonar blasa við
margir menn. Þar má meðal ann-
ars sjá skipstjórann, myndlistar-
manninn, rithöfundinn, blaða-
manninn, gagnrýnandann og
stjórnmáiamanninn. Sjáifsagt má
í þessu fámenna landi benda á all-
marga aðra menn, sem við svo
margt hafa fengist á langri ævi.
En það breytir ekki sérstöðu Jón-
asar í þessum efnum. Þar kemur
einkum tvennt til. Hann fellur frá
á tindi starfsorku sinnar og gat
átt eftir að fást við mörg verk og
stór. En hitt er þó þýðingarmeira,
að framantöldum fjölbreyttum
hlutverkum gegndi Jónas nánast
ölium í senn. Slíkt er einsdæmi,
jafnvel hér á landi. Og það sem
mestu skiptir, að ekkert þessara
hiutverka fór honum illa úr hendi.
Þvert á móti.
Af Jónasi Guðmundssyni er
mikill missir. Sá missir hvíiir
þyngst á konu hans, börnum og
öðrum ættingjum. Við Ástríður
vottum þeim samúð okkar.
DavíA Oddsson
Þegar mér barst til eyrna fregn-
in um andlát vinar míns, Jónasar
stýrimanns, gerði ég mér fyrst
grein fyrir, hverja veizlu þessi sér-
stæði persónuleiki hafði haft í far-
angri sínum í þessu jarðlífi. Hann
var þúsund þjala smiður, sem allt
lék í höndunum á, jafn vígur á svo
margar listir, að mér óar við upp
að telja. Jónas Guðmundsson var
allra manna skemmtilegastur og
svo orðheppinn, að margan sveið
undan kímni hans, sem iðulega
fólst í ádeila, sem hitti beint í
mark og svo var einstæð, að eng-
inn annar gat dottið ofan á þær
samsetningar og snjöllu líkingar,
sem iðulega hrutu úr penna hans
eða urðu til í samtölum. Jónas var
yfirleitt hrókur alls fagnaðar, þeg-
ar svo bar undir, en afar viðkvæm-
ur og listrænn í viðbrögðum við
lífsins amstri. Hann var róman-
tíker, sem sá umhverfið í skærara
Ijósi en aðrir menn, en gamansemi
hans og gott auga fyrir því bros-
lega og fáránlega í veröldinni kom
í veg fyrir óhóflega væmni, og
Jónas var síungur í hugmynda-
flugi sínu. Allt þetta kemur ljóst
fram í verkum hans, hvort heldur
um er að ræða skáldskap eða mál-
verk. Mér er sagt, að hann hafi
verið meistari í að töfra fram
hljóma eftir eyranu á slaghörpu,
er fékk aldrei að heyra neitt slíkt.
Hann fór undan í flæmingi, er
minnst var á hljóðfæraleik hans,
en ég trúi, að hann hafi verið þar
sama náttúrubarnið og í öðrum
listgreinum. Jónas hafði fengið
ríka vöggugjöf og svo margþætta,
að stundum réði hann ekki neitt
við neitt.
Þegar litið er um öxl, kemur í
ljós, að það voru forréttindi að
hafa notið samfylgdar þessa sér-
stæða persónuleika. Jónas var svo
einkennilega samsettur og ólíkur
öðru fólki. Hann gat bókstaflega
allt, og svo litríkur persónuleiki
var hann, að engum er fært að
koma í hans stað. Bátamyndir
hans eru gott dæmi um, um hvað
ég er að tala. Blaðagreinar hans
voru annaðhvort svo beinskeyttar
og hnitmiðaðar, að jörðin skalf
undir fótum þeirra, sem urðu fyrir
háðslegu tugtinu, eða þá hann var
staddur á samlagssvæðinu — á
Eyrarbakka — en þar var hann
sáttur að mestu við tilveruna og
Ijóðrænn rómantíker. Það gat ver-
ið gott veður á Bakkanum, og vont
veður var þar líka gott; það kom
vel fram í útvarpsþáttum Jónasar,
sem aldrei var meðalmaður.
Við sýndum saman myndir
okkar tvisvar á erlendri grund, við
Jónas: í Þýskalandi og í París.
Endurminningarnar frá þeim
tíma eru mér ómetanlegar og
væru efni í langa grein. Ótrúlega
vel var okkur tekið í bæði skiptin,
og átti Jónas ekki hvað minnstan
þátt í því. Það var mikil lífs-
reynsla að vera í nálægð Jónasar á
erlendri grund, engu síðri en að
vera í vinskap við hann hér heima.
Þessar fáu línur verða að duga
sem kveðja frá samtímamanni,
sem saknar vinar í stað. Blessuð sé
minning Jónasar Guðmundssonar.
Valtýr Pétursson
Það skiptir ekki öllu máli
hvernig menn deyja. En það skipt-
ir rniklu máli hvernig þeir lifa.
Jónas Guðmundsson hafði látið
margt til sín taka, en meira var
ógert. Lífsþrótturinn var með
ólíkindum, þátttaka í daglegu lifi
og hversdagslegum viðburðum.
Stundum dró Jónas sjálfur að sér
athyglina. Það var þegar hann
opnaði sýningu eða skrifaði
óframsóknarlega grein um land-
búnaðarmál. Hann var með hug-
ann við lífið, en ekki dauðann.
Undir lokin fékk hann ekki tæki-
færi til að þvo hár sitt áður en
öxin féll eins og þær ungu hetjur
sem sagt er frá í Sturlungu. Arn-
þrúðarsynir þógu sér og kembdu
sem til fagnaðar væri að fara.
Jónas Guðmundsson var alinn
upp í Verkamanaabústöðunum í
Reykjavík. Við sem áttum Vestur-
bæinn að umgjörð æsku okkar á
hernámsárunum kynntumst
heimsstyrjöldinni of vel til að
dýrka sjókalda afstöðu til lífsins.
Menn gátu verið hetjur með því að
horfast nokkurn veginn æðrulaust
í augu við líf sitt án þess að gera
til þess meiri kröfur en efni stóðu
til. Það sem við landkrabbar telj-
um hetjulund er hversdagsleg
reynsla á sjó. Með því hugarfari
stundaði Jónas Guðmundsson
starf sitt og þannig gekk hann til
leiks í lífsbaráttunni svokallaðri.
Milli okkar var tíðindalaust þótt
ólíkir værum og oft andstæðrar
skoðunar í þjóðfélagsmálum. Jón-
as hafði þrek til að eiga pólitískan
andstæðing að vini og viðmæl-
anda. Þroski hans vann bug á
þeirri einsýni sem er oft allsráð-
andi á þeim vígstöðvum. Hann
vissi að það var ekki ein hlið á
hverju máli, heldur margar. En
það vita ekki allir, því miður.
Hann hafði líka þrek til að vilja
mönnum hvaðvetna gott en á því
og mæla til manna hvaðvetna gott
er mikill munur eins og greint er
frá í gömlu riti.
Samstarf okkar Jónasar átti
rætur í sama æskuumhverfi en þó
einkum átakasamri hreinskiptni
þar sem hvor hélt sínu, en hún er
öðrum dyggðum æskilegri. Stund-
um gagnrýndi hann mig fyrir
linku við vinstri menn, einkum í
rithöfundasamtökunum og á síð-
um Morgunblaðsins, þótt sjálfur
hefði hann eðlislæga þörf fyrir að
meta kosti þeirra og krefjandi
þjóðfélagsvirkni. Slíkur maður er
einfaldlega of önnum kafinn við
að lifa til að geta sætt sig við
ótímabæran dauða. Og þó, hvað
vitum við um dauðann, svo ekki sé
talað um ótímabæran dauða? Það
eitt, að í skugga hans herðist sú
hetjulund sem gefur okkur þrek til
að lifa andspænis daglegri
áhættu. Þessi hetjulund var mikil-
vægur þáttur í fari Jónasar Guð-
mundssonar sem naut þess í rík-
um mæli að vera svo önnum kaf-
inn við að lifa að mér er nær að
halda það hafi aldrei hvarflað að
honum að hann ætti eftir að deyja