Morgunblaðið - 19.06.1985, Blaðsíða 46

46
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 19. JÚNl 1985
Jónas Guðmundsson
rithöfundur - Minning
Faeddur 15. október 1930
Dáinn 9. júní 1985
í dag verður gerð frá Dómkirkj-
unni útför Jónasar Guðmundsson-
ar rithöfundar, sem lést í Borg-
arspítalanum 9. þessa mánaðar.
Jónas var fæddur 15. október
1930 í Reykjavík, sonur hjónanna
Guðmundar Péturssonar loft-
skeytamanns og Ingibjargar Jóns-
dóttur. Hann var því aðeins 54 ára
er hann lést.
Fyrir stuttu hringdi ég heim til
Jónasar og ræddum við saman um
stund. Hann var hress í tali eins
og hans var vandi, og grunaði mig
þá síst að þetta yrði í síðasta sinn
sem við töluðum saman. Þetta
minnir á hve oft er skammt milli
lifs og dauða og enginn veit dag-
inn né stundina.
Að skyldunámi loknu fer Jónas í
Stýrimannaskólann i Reykjavík
og lýkur þaðan farmannaprófi.
Tveim árum síðar hlaut hann
skipstjórnarréttindi á varðskipum
ríkisins. Þá lauk Jónas árið 1961
sjóliðsforingjaprófi frá MS Coast
Guard Training Center í Yorks-
town í Virginíuríki.
Á yngri árum vann Jónas al-
menna verkamannavinnu og við
sjómennsku, aðallega á togurum.
Hann hóf störf hjá Landhelgis-
gæslunni 1952, og kennari var
hann við Vélskóla Islands 1961 til
1962.
Síðar var Jónas í siglingum, að-
allega hjá Konunglegu dönsku
Grænlandsversluninni. Hann
hlaut styrk frá Menntamálaráði
1979 til rannsókna á minjum frá
Grænlandi við þjóðminjasafnið i
Kaupmannahöfn.
f byrjun sjöunda áratugarins
fer Jónas fyrir alvöru að starfa að
listum og menningarmálum, en
hann var þjóðkunnur rithöfundur
og listmálari. Einnig var hann af-
kastamikill greinahöfundur og
blaðamaður og flutti fjölda erinda
í útvarp. Þá var hann ritstjóri Sjó-
mannablaðsins Vikings og Sjó-
mannadagsblaðsins um langt ára-
bil.
Jónas lét mikið að sér kveða í
félagsmálum. Hann var í stjórn
FArmanna- og fiskimannasam-
bands fslands. Átti sæti í Sjó- og
verslunardómi Reykjavíkur og í
stjórn Reykjavíkurhafnar. Hann
var í stjórn Rithöfundasambands
fslands 1972—74. Þá var hann
formaður Félags íslenskra rithöf-
unda, fyrst 1975—77, og síðar 1984
til dánardægurs.
Leiðir okkar Jónasar lágu fyrst
saman í störfum að félagsmálum
rithöfunda. Maðurinn vakti strax
athygli mína. Hann var vörpu-
legur á velli og hinn karlmannleg-
asti, minnti að sumu leyti á hina
fornu víkinga eins og ég gerði mér
þá í hugarlund.
Það var gott að vinna með Jón-
asi. Hann var ljúfur í viðmóti og
samvinnuþýður en ósérhlífinn og
hamhleypa að hverju sem hann
gekk, enda með ólíkindum hverju
hann kom í verk um ævina. í
ræðustól var Jónas djarfmæltur,
sagði meiningu sína umbúðalaust
og var ekkert að skafa utan af
hlutunum. En hann var ætíð mál-
efnalegur og háttvís. Þótt hann
væri skapmikill kunni hann að
stilla geð sitt. Jónas var sjaldan
langorður er hann tók til máls en
það sem meira er um vert, það var
á hann hlustað.
Hvers konar kreddur voru Jón-
asi mikill þyrnir í augum. Frelsi
og fegurð unni hann eins og lífinu
í brjóstinu, og hann var málsvari
lítilmagnans og þeirra sem ein-
hverra hluta vegna höfðu orðið
undir í lífsbaráttunni.
Jónas var mjög fjölhæfur lista-
maður, bæði á sviði ritlistar og
myndlistar. Eftir hann liggja fjöl-
margar bækur um hin aðskiljan-
legustu efni, skáldsögur, smásög-
. ur, ljóð, ævisögur, ferðasögur og
rit um menningarmál. Einnig
skrifaði hann leikrit fyrir svið og
sjónvarp.
Um árabil hefur hann hlotið
listamannalaun og einnig starfs-
laun rithöfunda.
Eins og fyrr getur vann Jónas
mikið fyrir ríkisútvarpið. Ég setti
mig aldrei úr færi að hlusta á
hann. Hann var ágætur útvarps-
maður, bæði hvað varðaði efni og
framsögn. Jónas sameinaði merki-
lega reynslu fullþroska manns og
ferskt næmi barnsins, sem er að
uppgötva veröldina í fyrsta sinn
frá sínum sjónarhóli. Hann hafði
lag á að bregða hversdagslega
hluti töfrasprota. Blóm í haga,
spor í sandi, brim við strönd,
búsmala á beit, já og ýmis smá-
atvik á ferðalögum fjölskyldunnar
innanlands og utan og ótal margt
fleira urðu að undrum og ævintýr-
um. Slíkir hlutir eru aðeins á færi
snjallra listamanna.
Ég þekkti minna til myndlistar
Jónasar. Þó fylgdist ég með að
hann hélt fjölda málverkasýninga,
bæði hér heima og erlendis, ýmist
einn eða með öðrum. Alla ævina
var Jónas að læra, beint og óbeint,
eins og góðum listamanni sómdi.
Árið 1974 hlaut hann styrk frá
Menntamálaráðuneytinu til að
stunda nám í grafík og vatnslitun
hjá prófessor Rudolf Weissauer í
Múnchen.
Á afmælidsegi mínum fyrir tíu
árum færði hann mér að gjöf
mynd eftir þennan lærimeistara
sinn. Jónas var þá formaður Fé-
lags íslenskra rithöfunda. Þessi
sérstæða og fallega mynd hangir
uppi í skrifstofu minni og minnir
mig á listamennina báða, sem frá
fyrstu kynnum voru mjög góðir
vinir.
Jónas var hamingjusamur mað-
ur, átti ástríka eiginkonu og elsku-
leg börn. Hann hlaut miklar gjafir
í vöggugjöf og ávaxtaði vel sitt
pund. Ekki er mér kunnugt um
efnahagslegar ástæður hans, en
hann átti i ríkum mæli hinn innri
auð, sem hann var óspart að miðla
þeim sem næstir honum stóðu, og
þjóð sinni allri.
Nú hefur Jónas lagt upp í ferð-
ina miklu, sem enginn fær um-
flúið. Fyrir hugarsjónum sé ég
hvar hann stendur við stjórnvöl-
inn á fleyi sínu og siglir mikinn
hinn stjörnumerlaða eilífðar útsæ
austur af sól og suður af mána.
Mér kemur í hug erindi úr þekku
ljóði eftir Örn Arnarson:
Drottinn sjálfur stóð á ströndu?
„Stillist vindur! Lækki sær!
Hátt er siglt og stöðugt stjórnað.
Stýra kannt þú, sonur kær.
Hörð er lundin, hraust er mundin,
hjartað gott, sem undir slær.
Við hjónin sendum eiginkonu,
börnum, ættingjum, öðru vensla-
fólki og vinum hins látna okkar
innilegustu samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning Jónasar
Guðmundssonar.
Ármann Kr. Einarsson
Stýrimaður og listamaður
kvaddur
Hann hefir lagt upp f sína
hinztu siglingu undir þeim „svörtu
loftum“, þaðan sem enginn á aft-
urkvæmt. Ekki einu sinni hann,
sem var svo kröftugur og ólgandi
af lífi eins og stormurinn og sjálft
hafið.
Þessi fjölhæfi farmaður og
listamaður hefir séð öldur lífsins
brotna í öðru litrófi en títt er um
hefðbundna sæfara. Þegar stefna
var dregin á sjókort voru léreft og
litir jafnan með í förum. Sjóferða-
sagan og lífssiglingin voru færðar
í letur á loggbók lífsins, bæði í
bundnu og óbundnu máli, hvort
sem var með penna eða pensli, blýi
eða bleki. Sjórinn og skipin voru
honum hugleikin og hjartfólgin
yrkisefni. Hann skrifaði, málaði
og orti um hafið bláa og djúpa,
þetta ógnþrungna en töfrandi,
dulúðuga og endalausa haf, sem
umlykur okkur og er okkur sjálfur
lífgjafinn.
Hann var með ólgandi Bergs-
Jónas stýrimaður
ættarblóð í æðum og sjávarselt-
una ofan af Skaga og austan af
Eyrarbakka, þessi fjörmikli og
málglaði Vesturbæingur, litríkur,
litaglaður og tónelskur eins og svo
margir ættmenn hans af Bakkan-
um. Það er engu líkara en sjálf
Bergsættin hafi verið hárrétt
stillt bæði um gáfur og galskap
þegar hún gat af sér alla ástsælu
listamennina. Nægir að nefna hér
nokkra, eins og Pál ísólfsson,
Friðrik Bjarnason, Sigfús Ein-
arsson og ísólf Pálsson að
ógleymdum sjálfum listorkugjaf-
anum, Ragnari i Smára. Þá er
sjálfur Sigurjón ólafsson, Jón
Engilberts, Sveinn Þórarinsson og
Atlantshafsmálarinn mikli,
Gunnlaugur Scheving. Hvílíkt lið!
Hvílík akademía!
í dag kveðjum við einn afspring
ættarinnar þar sem er Jónas Guð-
mundsson, rithöfundur, listmálari
og skáld með meiru. Margir munu
kveðja þann vinsæla og fjölhæfa
dreng með söknuði. Það er þjóðar-
skaði þegar jafn skemmtilegur,
fyndinn, frumlegur og gosvirkur
samlandi eins og Jónas stýrimað-
ur siglir út úr þessari oft á tiðum
drungalegu tilvist okkar í hinzta
sinn og þaö langt, langt á undan
allri sanngjarnri áætlun. Því er
söknuðurinn og eftirsjáin þeim
mun meiri þar sem jafn fágætir og
hugmyndaríkir húmoristar eins
og Jónas hafa ekki hingað til
sprottið á trjánum hér norður á
hjara veraldar. Jónas var einn ör-
fárra samlanda, sem kunni að
breyta stemmningu og andrúms-
lofti á einu andartaki með eld-
snöggri og óvæntri athugasemd.
Það er huggun harmi gegn að
Bergsættin mun áreiðanlega
halda áfram að geta af sér snjalla
og stórskemmtilega listamenn,
þessa ómissandi kryddbauka til-
verunnar svo ekki sé nú talað um
allar þokkafullu og sjarmerandi
konurnar af kyninu.
Örlygur Sigurðsson
Kveðja frá Framsóknarfélagi
Reykjavíkur.
I síðasta mánuði kom ég að máli
við Jónas Guðmundsson og bað
hann að flytja erindi á skemmtun,
sem haldin var á vegum Fram-
sóknarfélags Reykjavíkur. Var
það auðsótt, enda málið honum
skylt, þar sem hann átti sjálfur
sæti í stjórn félagsins. Erindi
hans fjallaði um sólarlag lifsins,
snilldarlega flutt, eins og hans var
von og vísa. Engan, sem á hlýddi,
renndi þá í grun að svo skammt
yrði í sólsetur fyrirlesarans, enda
kom ótímabært og skyndilegt
fráfall Jónasar Guðmundssonar
vinum hans og samherjum í opna
skjöldu.
Á lífsferli sínum kom Jónas
Guðmundsson víða við, og þótt
hann hafi verið þekktari fyrir rit-
höfundarstörf og listmálun en
stjórnmálavafstur, þá tók hann
engu að síður virkan þátt í borg-
armálastörfum fyrir Framsóknar-
flokkinn í Reykjavík. Sem síkur
átti hann sæti í hafnarstjórn
Reykjavíkur og er óhætt að full-
yrða, að þekking hans á sjávarút-
vegi og reynsla hans sem skip-
stjórnarmanns hafi komið að góð-
um notum í því starfi. Um langt
árabil var Jónas Guðmundsson
blaðamaður á Tímanum og annað-
ist þar bókmennta- og listgagn-
rýni. Naut hann virðingar sem
slíkur og var það tjón fyrif blaðið,
þegar hann hvarf af þeim vett-
vangi.
Það er skarð fyrir skildi í stjórn
Framsóknarfélags Reykjavíkur
þegar Jónas er horfinn af braut.
Honum fylgdi kraftur og elja. Og
ávallt sá hann nýjar hliðar á mál-
um, því að hann var hugmynda-
ríkur með afbrigðum. En fyrst og
síöast hugsaði og starfaði Jónas
sem Reykvíkingur. Honum var
annt um borgina sína og hags-
muni íbúa hennar. Um það bera
ótal blaðagreinar hans glöggt
vitni.
Fyrir hönd stjórnar Framsókn-
arfélags Reykjavíkur þakka ég
Jónasi samfylgdina og votta eig-
inkonu hans og fjölskyldu samúð.
Alfreð Þorsteinsson form. FR
Fallinn er frá fyrir aldur fram
góður drengur, æskuvinur og
leikbróðir, Jónas Guðmundsson.
Leiðir okkar lágu saman fyrir
fermingaraldur í Vesturbænum.
Þaö er margs að minnast frá þess-
um árum í samfylgd Jónasar, i
leik, skíðaferðum og fleiru. Jónas
var á þessum árum tíður gestur á
heimili foreldra okkar á Sólvalla-
götunni. Þá var oft glatt á hjalla,
Jónas hrókur alls fagnaöar með
sín hnittnu tilsvör og skemmtilegu
frásagnir, enda var hann í miklu
uppáhaldi æ síðan hjá foreldrum
okkar. Árin liðu og leiðir skildu.
Jónas haslaði sér völl á sviðum
lista eins og alþjóð veit. Það kom
okkur ekki á óvart sem þekktum
hann frá unglingsárunum, því
Jónas átti létt með að kasta fram
stökum og las fagurbókmenntir,
sem var frekar óvanalegt meðal
unglinga.
Nú er komið að leiðarlokum, en
það er huggun eiginkonu, börnum
og öðrum skyldmennum, að eftir
lifir minningin um góðan dreng.
Sendum við þeim öllum innilegar
samúðarkveðjur.
Stjáni og Ingi
Hann hélt sína árlegu mál-
verkasýningu í Eden um páskana
síðustu eins og ekkert hefði í skor-
izt. Þangað var hann sóttur heim
og tekinn tali á djarflega vísu að
venju innan um myndirnar sínar,
en þær voru á vissan hátt fastmót-
aðri en nokkru sinni fyrr — þessar
sjávarstemmningar og sjávar-
plássmyndir, persónulega stíl-
færðar og í sumum tilvikum hátt
stilltar í litaskala eins og geð-
brigði artistans buðu við að horfa
í það og það sinnið. Hann var af
Bergsætt — og að öllum líkindum
með eitthvert útlenzkt ívaf eins og
sumir af þeirri ætt.
Nú er hann allur og að honum
eftirsjá.
„Jónas Guðmundsson var á
margan hátt merkilegur maður,“
sagði mikilhæfur frændi hans,
sem mark er á takandi.
Það var stundum erfitt að átta
sig á tæplega mennskum vinnu-
brögðum hans og ritmennsku —
blaðamennsku — málaralist — og
í ýmsum veraldlegum athafna-
sveiflum. Það má segja, að ferill
hans í lífi og list undanfarin
12—13 ár hafi verið í líkingu við
eins konar Miklagarð í tíðni sam-
skipta við listagyðjurnar og í
ofanálag við Mammon og við
Neptúnus, og svo að ekkert sé mis-
skilið, var ekki um neinn kjör-
markað eða stórmarkað að ræða í
bókstaflegum skilningi heldur
dugnaðarsveiflu, sem var í sér um-
slagi. Hann byggði upp „Mikla-
garð“ í lífshlaupi sínu á skömmum
tíma með ósérhlífni — með and-
legu hugrekki og með stórlund.
Jónas stýrimaður, eins og hann
var oftast kallaður, var ekkert
venjulegur maður. „Hann hlaut að
vera hamingjusamur," sagði vest-
firzk kona með meira brjóstvit og
meiri mannmennsku en gengur og
gerist. „Það leyndi sér ekki í því,
sem hann skrifaði," bætti hún við.
Það er laukrétt lífsályktun að
vera hamingjusamur, og skiptir
ekki alltaf máli, hversu and-
streymt er. Allir, sem hafa döngun
og vilja til þess að virkja kraftinn
í sjálfum sér og láta ganga undan
sér, finna hamingju í starfinu —
lífshlaupinu — og þegar við bætist
lán í einkalífi, þá nær lífshamingj-
an hámarki — eða svo hlýtur að
leiða af sjálfu sér.
Jónas var vel kvæntur. Jónína
leikkona, bróðurdóttir Guðmund-
ar heitins, Jónatans bílasala,
fæddi honum fjögur falieg efnileg
börn, og það var gaman að koma
til þeirra hér á árunum og nú sið-
ast á Sólvallagötuna og ennfremur
að Bergi á Eyrarbakka, þar sem
hjónin höfðu tekið sér bólfestu
fyrir nokkrum árum. Þar var
þeirra Camp David — þeirra at-
hvarf um langar helgar og oftar.
Einu sinni eða tvisvar var geng-
ið fram á þau hjónin við sjógarðs-
hliðið niður af Kumbaravegi á
Stokkseyri — og það var svo
skrýtið, að þegar Jónas var fund-
inn að máli „á Ströndinni" — þar
sem uppruni hans er — var allt
svo afslappað eins og eftir vont
sjóveður, sem er liðið hjá. Það
þurfti ekki að tala svo mikið.