Morgunblaðið - 22.12.1985, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. DESEMBER1985
Viðtal: IHugi Jökulsson.
„Skáld," segir Matthías, „sjá
betur en aðrir. Þessi sex skáld
tóku öll út sinn þroska á miklum
átakatímum, bæði í bókmennt-
um og samfélaginu; átakatíma
sem margan manninn hefur
ært. En þau komust öll af, hvert
á sinn hátt, og mig langaði til
þess að vita hvernig þau upp-
lifðu þessa tíma. Ég vissi að til
þess að myndin yrði heil þyrftu
skáldin að vera ólík að upplagi
og í sínum skáldskap, hafa ólík-
an bakgrunn og menntun. Á
hinn bóginn langaði mig líka til
þess að kynnast þeim persónu-
lega. Ég hef notið bóka þessara
skálda allra og mér lék hugur á
að vita hvers konar manneskjur
væru þar að baki. Ég gerði mér
ljóst að þessir sexmenningar
væru sérstæðir og byggju að
forvitnilegri lífsreynslu sem ef
til vill gæti kennt okkur hinum
eitthvað, ekki síst yngra fólkinu.
Mín kynslóð er gjörn á að taka
þjóðfélagið sem eitthvað sjálf-
gefið en það er auðvitað fjarri
öllum sanni. Það þjóðfélag sem
við búum í nú varð til við mikið
umrót um og upp úr síðari
heimsstyrjöld og það er mikil-
vægt að við gerum okkur grein
fyrir því. Ef við þekkjum ekki
ræturnar vitum við ekki hvað
upp af þeim vex. Þegar skáldin
sex ólust upp var mikill háski
yfirvofandi, kjarnorkusprengj-
an og kalda stríðið, og ég þykist
sjá ýmis merki þess að svipaðir
háskatímar fari nú í hönd að
nýju. Eru ekki að koma aldarlok
sem löngum hafa verið talin
ansi trufluð? Altént finnst mér
að yngsta kynslóðin hafi bara
gott af því að kynnast tímum
þvílíkra átaka og andstæðna
sem skáldin sex upplifðu. Ég
held að mér hafi tekist mjög vel
að velja viðmælendur; þegar upp
er staðið hefði ég ekki viljað
sjá neinn annan í þeirra stað.
Engir perluvinir
Mér þótti það skemmtilegt
viðfangsefni," heldur Matthías
áfram, „að stefna saman jafn
ólíku fólki og raun ber vitni,
karakterum sem ekki hafa verið
neinir perluvinir og jafnvel
tekist á opinberlega. Þetta eru
fulltrúar andstæðra viðhorfa —
að minnsta kosti á yfirborðinu
— og mér fannst fróðlegt að
kanna hvernig þessir andstæð-
ingar brugðust við svipuðum
aðstæðum. Tvinna sem sé saman
einkareynslu þeirra og þá tíma
sem þá ríktu. Skáldin í bókinni
glímdu nefnilega við uppvöxt
sinn með mjög mismunandi
hætti. Þarna eru miklar tilfinn-
ingaverur sem lesa veröldina
gegnum eigið tilfinningalíf en
vantar kannski dálítið á rök-
vísina. Þarna er á hinn bóginn
rökhyggjufólk sem fer þá frem-
ur með löndum tilfinningalega.
Ég reyndi í senn að kafa ofan í
tilfinningar og hugsun skáld-
anna, bregða upp mynd af
manneskjunni. Þetta fólk hefur
allt gengið í gegnum margvís-
lega reynslu, og oft sára, en á
það sameiginlegt að hafa ekki
gefist upp, hvað sem á bjátaði.
Það hefur sveipað sig ýmsum
gervum en þó finnst mér að ef
maður les öll viðtölin saman
skíni út úr þeim sama lífsskoð-
unin; það er sú gamla íslenska
speki að upp skal á kjöl klífa. Ég
er ekki frá því í þessu viðhorfi
— þessu tilvistarlega viðhorfi —
glytti í íslendinginn ...“
— Hvernig gekk samvinnan
við skáldin?
Skáldin sex seip rætt er við í bókinni Stríð og söngur: Thor
Vilhjálmsson, Álfrún Gunnlaugsdóttir, Matthías
Johannessen, Indriði G. Þorsteinsson, Guðrún Helgadóttir
og Þorsteinn frá Hamri.
Meirihluti samtals
bóka er rusl
— Nú kemur út mikill fjöldi
viðtalsbóka á ári hverju. Hver
er afstaða þín til þessara bóka?
„Ja, ég skil vel þá andúð sem
margir hafa á þessu formi; það
hefur verið illilega misnotað í
gróðaskyni og meirihluti þeirra
samtalsbóka sem hér koma út
eru auðvitað ekkert annað en
rusl og öllum sem við sögu koma
til skammar. En það breytir því
ekki að samtalið er í eðli sínu
bókmenntaform — ef vel tekst
til. Samtalið krefst úrvals,
samþjöppunar, skipulags, góðs
málfars og skrásetjarinn þarf
ekki síst að geta ráðið í það
ósagða. Hann þarf að ná and-
rúminu, ef svo má segja, og átta
sig á því að hann er að skrifa
persónulýsingu — ekki einungis
skýrslu um það sem viðmæl-
andinn vill segja. Megnið af
blaðaviðtölum eru vitanlega
ekki annað en skýrslur eða frétt-
ir, en samtalið getur orðið svo
miklu meira. Við skulum hafa í
huga að samtalsbækur skipa
mjög veglegan sess í bók-
menntasögunni og eiga sér lang-
an aldur. Mér koma til hugar
bækurnar sem Boswell skrifaði
eftir Samuel Johnson; hér heima
hefur Matthías Johannessen
þróað þessa tækni manna mest.
Frá síðustu árum dettur mér í
hug bók Ingólfs Margeirssonar
um Guðmundu Elíasdóttur sem
dæmi um góða samtalsbók, en
þegar á heildina er litið er eins
og vel seljanlegar bækur af
þessu tagi þurfi að vera illa
skrifaðar.
Samtalsbók viö Jónas
Hallgrímsson?
En það er heimskulegt að
alhæfa um of, rétt eins og það
„Skáld sjá
betur en aðrir
Rœtt við Matthías Viðar Sœmundsson um samtalsbók hans og sex skálda
Matthías Viðar Sæmundsson bókmenntafræðingur hefur sett saman bók er
hann nefnir Stríð og söngur; það eru samtöl hans við sex skáld og rithöfunda
sem í fljótu bragði eiga það eitt sameiginlegt að vera á miðjum aldri og auk
þess í fremstu röð í íslenskum bókmenntum. Þetta eru þau Álfrún
Gunnlaugsdóttir, Guðrún Helgadóttir, Indriði G. Þorsteinsson, Matthías
Johannessen, Thor Vilh jálmsson og Þorsteinn frá Hamri.
„Ég varð satt að segja býsna
undrandi á því hversu mjög þau
opnuðu sig og lögðu mikið af
mörkum. Þau segja frá ýmsum
viðkvæmum málum, til að
mynda fjölskyldumálum, og ég
dáist að hreinskilninni sem ein-
kenndi þau öll. Það þarf hug-
rekki til þess að koma fram sem
manneskja, ekki síst ef um er
að ræða fólk sem hefur skapað
sér ákveðna ímynd í þjóðfélag-
inu eins og þessir sexmenningar.
En auðvitað segja þeir ekki alla
söguna; manneskjan er innst
inni alltaf ein, einsog Guðrún
Helgadóttir segir í bókinni, og
sumt verður ekki sagt — síst
berum orðum."
Manneskjan á undir
högg að sækja
— Hafa þessi samtöl við
skáldin á einhvern hátt breytt
afstöðu þinni til þeirra tíma sem
um er að ræða? Eða afstöðunni
til skáldanna sjálfra?
„I sjálfu sér ekki. Ég hafði
stúderað þetta tímabil rækilega
og sömuleiðis verk sexmenning-
anna svo þar kom mér fátt bein-
línis á óvart. Aftur á móti hefur
skilningur minn dýpkað og þá
ekki síst skilningur minn á þvi
hversu óvarlegt er að dæma
fyrirfram, dæma til að mynda
eftir þeim svipum sem þetta fólk
hefur komið sér upp í fjölmiðl-
um og úti í samfélaginu. Við
getum orðað þetta þannig að
ýmis skáldin hafi komið mér
mjög á óvart sem manneskjur.
Ég held að í bókinni sýni þessi
skáld ákveðið fordæmi, fordæmi
sem við getum haft gagn af. Það
kemur fram sem manneskjur,
og manneskjan á undir högg að
sækja í okkar samfélagi. Oftar
en ekki er hún klofin í herðar
niður. Þessi skáld sanna að það
er hægt að vera manneskja mitt
í öllu æðinu.
Hins vegar," segir Matthías
svo eftir dálitla umhugsun,
„varð ég stundum var við leifar
af — hvað skal segja; þrá-
hyggju? — hjá sumum höfund-
anna. Það ber vott um þá tíma
sem þeir ólust upp á. Þá voru
andstæður í þjóðfélaginu, í pól-
itíkinni, miklu meiri en nú er,
rithöfundar voru fáir og þess'
var krafist að þeir tækju
ákveðna afstöðu. Andstæðurnar
hafa síðan dofnað og því kann
okkur nú að virðast sem ýmsar
deilur og kritur hafi verið og séu
með öllu ástæðulausar. En sum
skáldanna bera þessa enn merki
og kannski var þetta óhjá-
kvæmilegt í svona litlu sam-
félagi."
— Eru þetta rækilega unnin
samtöl?
„Já, vitaskuld eru þau það,
frá minni hálfu. Höfundarnir
sjálfir fylgdu þeim hins vegar
mjög mismikið eftir, og ég sann-
reyndi við vinnslu bókarinnar
þá gömlu kenningu að konur eru
samviskusamari en karlar.
Konurnar tvær fylgdu textanum
eftir allt þar til hann fór í prent-
un, sér í lagi gamli kennarinn
riinn, hún Álfrún."
Matthías Viðar Sæmundsson
bókmenntafræðingur: „Ég efast
um að við eigpm fleiri en svona
tíu skáld á Islandi. Hitt eru
mestan part ritsóðar á
mismunandistigum..."
er heimskulegt að segja að allir
reyfarar séu undantekningar-
laust vondir. Ég held að vandinn
sé ekki endilega sá að það komi
út of margar slíkar bækur hér
á landi heldur fremur hitt að
við höfum byrjað alltof seint.
Hugsaðu þér til dæmis ef við
ættum góða samtalsbók við Jón-
as Hallgrímsson, Jóhann Sigur-
jónsson og þessa kalla alla.