Morgunblaðið - 29.12.1985, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. DESEMBER1985

Furöulegur fugl húsöndin
Rœtt við
Arna Einarsson
líffrœðing
sem hefur ritað
doktorsritgerð
um hætti fuglsins
Aflog um sentimetra og
stórfelld ungauppskipti
Lífríki Mývatns og Laxár í Þingeyjarsýslu er fyrir margra
hluta sakir sérstætt og jafnvel einstætt, þar verpa margar
fuglategundir sem verpa lítt eöa ekki utan svæðisins, þar eru
óvenjulega gróskumikil gróöurlendi og mikið smádýralíf er
þar að finna auk hins stórkostlega landslags sem fléttast við
allt saman. I»ar synda einnig um einhverjir feitustu silungar
sem til eru og segja þeir alla söguna um hve lífsskilyrði eru
góð fyrir fiska og fugla á þessum slóðum. Ein af einkennisteg-
undum þessa svæðis er andfugl sem heitir húsönd, geysilega
tignarleg og falleg önd, sérstæö í háttum að mörgu leyti og
merkileg í hinu íslenska lífríki fyrir þær sakir auk annarra,
að þetta er amerísk tegund, sem verpir hvergi í Evrópu utan
íslands. Nýlega flutti Arni Einarsson líffræðingur erindi um
húsöndina á Mývatni og Laxá á fundi hjá Fuglaverndarfélagi
Islands. Síðustu 4 árin hefur Arni rannsakað þessa fuglateg-
und og er nú nýbúinn að skila doktorsritgerð þar um sem
verður dæmd og varin á næstu misserum eftir kúnstarinnar
reglum. Morgunblaðið ræddi við Árna um þennan föngulega
fugl, húsöndina. Fyrst var að gæta að út á hvað ritgerðin
gengi sérstaklega:
Árni Einarsson
„Ef kvíslunum í Laxá verður
ekki raskað og vetrarvökum í
suðausturhorni Mývatns og í aust-
anverðum Ytri-Flóa, verður hald-
ið, sé ég enga ástæðu til að óttast
um afdrif húsandanna. Það eina
sem gerst hefur er, að ein kvísl var
dýpkuð er einhverjar stífluþreif-
ingar voru í gangi. Sú kvísl er nú
ónýt húsöndinni fyrir vikið, en að
öðru leyti er allt í stakasta lagi. Á
sjöunda áratugnum voru uppi
áform um að veita Laxá úr kvíslun-
um í gegnum göng og út í farveginn
neðar, svona eins og gert var á
sínum tíma við Þingvallavatn og
Sogið. Ég sagði það á fundi Fugla-
verndarfélagsins um daginn, að ég
teldi hættu á því að íslenski hús-
andarstofninn hefði liðið undir lok
ef af þessu hefði orðið."
Vandlátur fugl
Hví hefði verið ástæða til að ætla
að tegundin hefði horfið héðan,
Aðalefni hennar
er hvernig hús-
öndin hagar sér
með tilliti til
fæðuframboðs-
ins hverju sinni.
Tegundin lifir
fyrst og fremst á lirfum bitmýsins
og áraskipti eru að því hversu
mikið er um bitmý. Vegna þessa
heldur um 80 prósent stofnsins sig
á svo sem 30 hektara svæði þar
sem fæðuframboðið er mest, eða
efst í Laxá, í kvíslunum við útfallið
úr Mývatni. Þar er fæðuframboðið
allt að tíu sinnum meira heldur
en gengur og gerist er neðar dregur
í ánni eða býðst í Mývatni. Það er
geysilegt æti þarna og strax í
janúar fara húsandarsteggirnir að
helga sér „lóðir" á þessu svæði.
Þú talar um 80 prósent stofnsins,
hversu liðmargar eru húsendur á
íslandi?
„Það er auðvelt að telja þessa
tegund. Stofninn telur að jafnaði
2.000 fugla, þar af eru varppör um
300 talsins og tegundin er geysi-
lega áberandi á sínum svæðum.
Þá eru steggir mun fleiri heldur
en kollur, 1.200 að jafnaði á móti
800.“
Er ekki svona litlum stofni hætt
ef eitthvað bregður út af í náttúr-
unni?
„Við fengum af því smjörþef árið
1978, er leirlosið hvarf úr Mývatni
af einhverjum ástæðum sem eng-
um eru kunnar. Leirlosið minnir
helst á grænmetissúpu, en það er
ákveðin tegund af svifþörungum,
sem er í vatninu á sumrin og það
sem gefur vatninu og ánni hinn
sérkennilega græna lit þegar allt
Húsendur, blikar og kollur.
er með felldu. Bitmýið þrífst á
þessu leirlosi eins og Mývetningar
kalla fyrirbærið. Ér það hvarf,
hvarf um leið um fjórðungur af
húsandarstofninum og er það
býsna nærri gengið ekki stærri
stofni. Þetta ástand varði allt til
ársins 1983, er leirlosið kom aftur
og húsandarstofninn hefur verið
að rétta við síðan. Hvarf leirloss-
ins hafði ýmis önnur áhrif á lífrík-
ið, t.d. veslaðist urriðinn í ánni upp
og drapst í stórum stíl en honum
hefur fjölgað aftur eins og húsönd-
inni.“
Er þá húsandastofninn öruggur?
Ljósm. Arnþór Garóarsson
hefði ekki Laxárstofninn hreinlega
fært sig annaé?
„Svona spurningum verður aldr-
ei svarað nema með reynslunni,
en yfirgnæfandi líkur benda þó til
þess að svarið yrði neitandi. Þann-
ig er nefnilega mál með vexti, að
húsöndin er ákaflega vandlát á
híbýli sín. Hún vill eingöngu verpa
við mjög nærringarrík vötn, til
dæmis í Klettafjöllum Bandaríkj-
anna og Kanada. Og við Mývatn
sem er einstakt hvað það er nær-
ingarríkt. Þá eru varpstaðirnir
sérkennilegir, húsöndin vill verpa
í holum. í Bandaríkjunum og
Kanada finna þær þessar holur í
trjám og eru það gjarnan holur
eftir spætur. Við Laxá og Mývatn
verpa þær hins vegar í holum í
hrauninu og útihúsum, m.a. er eitt
hreiður í hænsnakofa, eða í hreið-
urkössum sem farið var að koma
fyrir upp úr 1950. Húsendur sækja
talsvert í slíka hreiðurkassa og
nokkrir hafa verið settir upp í
Svartárkoti í Bárðardal, en nokkuð
af húsöndum hefur jafnan vetur-
setu á Svartárvatni. Með þessu
móti hefur verið komið upp dálitlu
húsandarvarpi á þessum stað, en
lífsskilyrðin verða jafnan að vera
fyrir hendi og það eru þau þarna,
því Svartárvatn og Svartá eru afar
næringarrík. Hreiðurkassar eru
einnig víða við Mývatn.
„Talsvert af húsöndum eru á
veturna á Soginu og Brúará og
fyrir kemur að einstaka fuglar
^jást þar er komið er fram í júní.
Eg hef verið að gæla við þá hug-
mynd hvort ekki væri hægt að
lokka einhverjar húsendur til að
verpa við þessar ár með því að
setja upp hreiðurkassa. Samt er ég
ekki sannfærður um að það myndi
ganga upp, því svo virðist sem
þessar ár hafi ekki mikið aðdrátt-
arafl fyrir aðrar endur á sumrin
og gæti það bent til þess að þær
séu ekki heppilegar. Nú, þess má
einnig geta að húsandaregg hafa
nokkrum sinnum verið sett undir
æðarkollur á Reykjavíkurtjörn og
stundum gleðja fallegir húsandar-
steggir augu borgarbúa. Síðasta
sumar reyndi þannig aðflutt par
varp við Tjörnina, en það mis-
fórst."
Kolla með 110 unga...
Segðu okkur sitthvað um varp-
hætti húsandarinnar...
„Það byrjar allt á haustin, er
þær para sig og gengur þá mikið
á, enda biðilslætin mikil. Húsend-
ur eru víða á vetrum og eingöngu
þar sem vakir eru, til dæmis á
fyrrgreindum stöðum á Mývatni
og í upptökum Laxár, á Svartár-
kotsvatni, Soginu, Apavatni, Laug-
arvatni og Brúará. Þær sem
skrimta veturinn á varpstöðvunum
byrja að helga sér vatnsskika strax
í janúar og eftir því sem húsöndum
fjölgar á varpstöðvunum, þeim
mun meira gengur á, því allar vilja
þær hreiðra um sig þar sem mest
er um fæðuna. Það eru steggirnir
Aarflatrr...