Morgunblaðið - 29.12.1985, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. DESEMBER1985
„Astæðan fyrir því ad ég skrifaði um
dauðann út frá líffræðilegu sjónarmiði var
m.a. sú að mig langaði til að svipta hinni
ógnvekjandi hulu af því sem við eigum
öll óhjákvæmilega fyrir höndum, þeim
atburði lífsins sem er sjálfsagðastur og
eðlilegastur. í hinni vestrænu menningu
liggur það sem viðkemur dauðanum í
þagnargildi sé þess nokkur kostur. Fólk
forðast að tala um hann af því að það
kvíðir honum en ég vil halda því fram að
sá kvíði stafi að miklu leyti af því að við
erum hrædd við hið óþekkta. Tilgangurinn
er sem sé m.a. sá að eyða kvíða en auk
þess er ýmislegt viðkomandi þessum at-
burði merkilegt og þess virði að því sé
gaumur gefinn,“ segir Alex Birch, danskur
líffræðikennari sem var hér á ferð fyrir
skömmu. Hann hefur skrifað bók sem
notuð er við kennslu í skólum í Danmörku
og nefnist „Dodens Biologi“. Erindi hans
hingað til lands var að kynna sér greftrun-
arsiði á íslandi og hlaut hann styrk til
ferðarinnar af hálfu opinberra aðila í
Danmörku.
„Tilgangurinn að eyða
kvíða við hið óþekkta“
— segir Alex Birch um bók sína um líffræði dauðans
„Það vekur athygli mína að þið
íslendingar virðist að mörgu
leyti hafa mun afslappaðri af-
stöðu til dauöans, ef svo má að
orði komast, en við Danir t.d.
Þessi afstaða kemur fram í ýmsu
í fari ykkar. Þið virðist síður
gera langtímaáætlanir og eruð
gjarnari á að láta hlutina ráðast
en við. Og þið eruð áreiðanlega
miklu fremur örlagarúar en við
erum. Ef til vill stafar það að
nokkru leyti af nábýli ykkar við
óblíð náttúruöfl sem þið verðið
stöðugt áþreifanlega vör við og
það svo miklu meira en flestar
aðrar þjóðir. Þrátt fyrir allt sem
t.d. Danir og íslendingar eiga
sameiginlegt þá hafa þjóðirnar
lifað við ólíkar aðstæður og það
setur mark sitt á ótalmargt í
menningu þeirra, trúarbrögðum
og uppruna einstaklinganna. Eg
nefni Dani sem dæmi til saman-
burðar en margar Evrópuþjóðir
búa við svipaðar aðstæður og
þeir og þessar aðstæður eru mjög
frábrugðnar íslenzkum aðstæð-
um.“
„Líffræði dauðans? í hverju er
hún eiginlega fólgin?“
„Hún er fólgin í líffræðilegri
þróun sem hefst alls ekki á
dauðastundinni heldur löngu
fyrr. Dauðinn er reyndar for-
senda lífsins, líffræðileg nauð-
syn, eins og m.a. má sjá á því
að án dauðans yrði alls ekki líft
á jörðinni eftir mjög skamman
tíma. í náttúrunni eru öllum
hlutum skorður settar og til að
skýra þetta má nefna að ef ein
einasta sóttkveikja fengi að
tímgast hindrunarlaust liði ekki
á löngu áður en hún og afkom-
endur henna yrðu fyrirferðar-
meiri en jörðin sálf. Dauðinn er
sem sé einhver mikilvægasti
hlekkurinn í lífkeðju náttúrunn-
ar. Það er því óeðlilegt og óæski-
legt að við skulum óttast hann
svo mjög að við megum vart til
hans hugsa, hvað þá að tala um
hann. í líffræðikennslunni varð
ég fljótt áskynja að áhugi á þessu
efni var vissulega fyrir hendi en
upplýsingar voru af skornum
skammti og þær fáu upplýsingar
sem fyrir lágu voru vægast sagt
óaðgengilegar. Því ákvað ég að
útbúa sjálfur námsefni um þetta
og það er ætlað til kennslu í skól-
um og hjá umsjónarmönnum
kirkjugarða fyrst og fremst.
Síðan bók mín kom út ásamt
tveimur öðrum sem fjalla um
skyld efni hef ég hins vegar orðið
þess greinilega var að það eru
ekki aðeins skólanemar eða þeir
sem starfa í tengslum við dauð-
ann sem hafa áhuga á þessu
heldur vill almenningur mjög
gjaman fræðast um þetta. Ýmis-
legt viðkomadi þessu efni er líka
beinlínis skemmtilegt og mjög
fróðlegt frá menningarlegu sjón-
armiði séð. Greftrunarsiðir eru
t.d. margvíslegir og í þeim koma
fram hinar fjölbreytilegustu
hugmyndir sem menn gera sér
um lífið og dauðann. Það má t.d.
spyrja hvers vegna kirkjugarðar
séu afgirtir. Upphaflega mun það
ekki hafa verið í virðingarskyni
við hina látnu eins og kann að
vera nú á tímum. Það var af því
að á miðöldum gekk búpeningur
laus í leit að æti. Einkum voru
svínin fljót að snuðra kirkjugarð-
ana uppi og hreint vandræða-
ástand var ekki óalgengt af þeim
sökum. Því var farið að girða
þessa staði af eins og síðan hefur
verið gert alls staðar. Eftir sem
áður voru kirkjugarðar vipsælir
samkomustaðir og til eru myndir
sem sýna að þar voru haldnir
markaðir og hátíðir, auk þess
sem kirkjugarðurinn var vinsælt
athvarf vændiskvenna og
drykkjumanna. Þau lög sem nú
eru í gildi um kirjugarða eiga
að mestu leyti rætur að rekja til
hreinlætissjónarmiða og heilsu-
verndar og í Danmörku gengu í
gildi lög árið 1624 þar sem reynt
var að hindra útbreiðslu smit-
sjúkdóma með því að heimila
einungis nánustu ættingjum
fólks sem látizt hafði af völdum
slíkra sjúkdóma að fylgja því til
grafar. Árið 1682 komu svo lög
sem kváðu á um það að líkkistum
skyldi lokað innan fjögurra daga
frá andláti og ofan jarðar mátti
ekkert lík vera lengur en átta
daga. Lengi vel var siður að grafa
fyrirfólk inni í kirkjunum, þ.e.
undir kirkjugólfinu, og sá siður
að brenna reykelsi við kirkjuleg-
ar athafnir mun eiga sér rætur
í því að svo stæk var nályktin í
kirkjunum að nauðsynlegt var
að deyfa hana með einhverjum
hætti. Ýmiss fróðleikur af þessu
tagi getur varpað ljósi á marga
af þeim siðum sem viðteknir eru
núátímum."
„En hvenær var farið að brenna
lík?“
„Hér á Vesturlöndum komu
menn auga á það á 19. öld að
ýmsir ókostir voru því fylgjandi
að greftra lík. í þéttbýli var
hreinlega skortur á rými og
kirkjugörðum fylgdi ávallt
ákveðin smithætta eins og ber-
lega kom í ljós þegar drepsóttir
geisuðu. Það var á síðari hluta
19. aldar, að líkbrennslufélög
voru stofnuð víða í Evrópu en
tilgangur þeirra var að koma upp
aðstoðu til líkbrennslu. Það sem
kom umræðu um líkbrennslu á
stað fyrir alvöru var atburður
sem átti sér stað í Flórens árið
1826. Þá andaðist indverskur
prins þar í borginni og í sam-
ræmi við indverska hefð var lík
hans brennt opinberlega á báli.
Þetta varð til þess að fyrsti lík-
brennsluofninn í heimi var tek-
inn í notkun í Mílanó árið 1875.
Líkbrennsla mætti að sjálfsögðu
verulegri andstöðu, einkum af
hálfu kirkjunnar. Það er alltaf
erfitt að rjúfa gamlar hefðir og
taka upp nýja siði. Margir óttuð-
ust að þeir mundu missa af
upprisunni ef jarðneskar leifar
irra lægju ekki á sínum stað.
Biblíunni stóð ekkert sem
bannaði líkbrennslu beinlínis og
smátt og smátt fjölgaði þeim sem
voru fylgjandi líkbrennslu. í
kaþólskum iöndum er yfirleitt
litið um það að lík séu brennd
og á Ítalíu og Frakklandi fer
einungis 1% útfara fram með
þessum hætti. f Danmörku allri
fara 60% útfara þannig fram,
þar af 90% allra útfara í Kaup-
mannahöfn og nágrenni. Mér er
sagt að hér á fslandi séu það
aðeins 10%. Átæðan kann að
vera sú m.a. að hér er aðeins til
einn líkbrennsluofn. Ég hef skoð-
að þá aðstöðu sem hér er til lík-
Alex
Birch
brennslu og í Danmörku fengi
hún ekki samþykki yfirvalda.
Skorsteinninn er of lágur og í
Danmörku eru gerðar þær kröfur
að brennt sé við svo mikinn hita
að sjáikur reykurinn brenni og
ekki sjáist svo mikið sem örla á
reyk upp úr skorsteininum þegar
brennt er. Ég kann enga skýringu
á því hvers vegna líkbrennsla er
svona miklu fátíðari hér en í
Danmörku. Kannski stafar þetta
af því að þið eruð ekki í eins
miklum vandræðum með land-
rými og við, en í Danmörku verð-
ur maður talsvert var við þá
afstöðu fólks að brennsla sé
geðfelldari en greftrun þar sem
eyðing hinna jarðnesku leifa er
hægfara."
„Hefur verið rannsakað hversu
lengi Ifk eru að rotna í gröfum
sínum?“
„Já, yfirleitt má segja að eftir
3—4 ár sé ekkert eftir af líkinu
í kistunni en beinagrindin og
þunnt brúnt duftlag sem þær
lífverur sem eiga þátt í þróuninni
skilja eftir sig. Það fer að miklu
leyti eftir því á hvaða árstíma
viðkomandi deyr hversu fljótt
rotnunin gengur fyrir sig. Það
eru skordýr sem sjá um rotnun-
ina, mismunandi tengundir á
mismunandi skeiðum. Þau sem
koma síðast til að gegna hlut-
verki sínu lifa mestmegnis á leif-
um annarra skordýra. Það er því
ekki gömul þjóðsaga að við end-
um æviskeið okkar með því að
verða „ormunum að bráð“ eins
og við Danir segjum, þetta á sér
stoð í raunveruleikanum.“
„Færist það í vöxt í Danmörku
að fólk deyi í heimahúsum?"
„Já, og þar er sterkur þrýsti-
hópur sem krefst þess að þeim
sem það vilja séu búin sömu
efnahagslegu skilyrði af hálfu
hins opinbera ogjæim sem deyja
í sjúkrahúsum. Ýmislegt bendir
til þess að þeim sem deyja heima
muni fjölga mjög á næstu árum
enda hefur það ýmsa kosti þegar
yfirleitt er hægt að koma því
við. T.d. hefur það verið reiknað
út að beinn fjárhagslegur ávinn-
ingurséaðþví."
„Er rnikill munur á greftrunar-
siðum í Danmörku og hér?“
„Það sýnist mér ekki vera. En
það er dýrara að deyja á íslandi
en í Danmörku. Mér skilst að
kostnaður við venjulega útför
hér á landi sé 30—38 þúsund
krónur. Það finnst mér dýrt. t
Danmörku kostar virðuleg útför
á bilinu 20—27 þúsund krónur
ísl. en hið opinbera leggur til fé
sem nægir fyrir útför þar sem
enginn kostnaður er lagður í
annað en það allra nauðsynleg-
asta.“
„Hefur þér aldei fundizt þetta
efni óhugnanlegt umfjöllunar?**
„Nei, í rauninni ekki. 1 fyrstu
var mér að vísu lítið um það gefið
enda vissi ég þá Htið um það.
En eftir því sem vitneskjan eykst
hef ég komizt að raun um það
að þau atriði sem tengjast dauð-
anum snerta ótalmarga þætti
lífsins og þannig getur þessi vitn-
eskja orðið til þess að útskýra
eitt og annað. Umræður um þessi
mál hafa aukizt mjög í Dan-
mörku á síðari árum en tilfinn-
ingasemi hefur að sjálfsögðu sett
sinn svip á þær. Ég tel hins vegar
að greinargóðar og undan-
bragðalausar upplýsingar um
þetta efni gefi fólki tækifæri til
þess að vega og meta það á skyn-
samlegan hátt og hjálpa því
þannig til að nálgast dauða-
stundina sem er óumflýjanleg, án
þess að óttast hana svo mjög,“
sagði Alex Birch.
pl,tri0ítTOlillíiíií?>
Góðan daginn!