Morgunblaðið - 29.12.1985, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. DESEMBER1985
39
íurÖuskepnur
háfarnir
Hákarlar eru í hópi
þeirra hryggdýra sem
hvað minnstum
breytingum hafa tek-
ið á þróunarbrautinni, stein-
gervingar sem reynast margra
milljón ára gamlir sýna háfa, en
svo heita fiskar þessir á móð-
urmálinu sem heild, svo að segja
óbreytta frá því sem þeir eru í
dag. í 350 milljón ár hafa breyt-
ingarnar verið litlar sem engar.
Samt er t.d. æxlun háfa háþróuð
umfram aðrar fiskategundir svo
eitthvað sé nefnt. Hákarlar, eða
háfar, orka á flesta sem ein-
hverjar kynjaverur af hinu illa
aftan úr grárri forneskju og
styður margt þá dóma, rómuð
grimmd og áræði háfa, meiri
háttar matarlyst þeirra og til-
hneiging nokkurra tegunda til að
smakka mannakjöt, vígalegur
kjafturinn með skuggalegasta
tanngarði sem hægt er að hugsa
sér og hið kuldalega starandi
augnaráð. Engu líkara en að á
ferðinni sé aftökuyfirvald, sam-
viskulaust og kalt. En þetta eru
forvitnileg dýr og nokkrar teg-
undir finnast við fsland, engar
mannætur þó. Kunnustu ís-
lensku háfarnir eru hákarlinn og
beinhákarlinn, þó háfurinn sé
þeirra algengastur. Þegar fyrir-
tæki eitt hér á landi hóf að aug-
lýsa ákaft eftir ýmsum afurðum
af hákörlum, var skyndilega til-
efni til að skoða nánar þessar
furðuskepnur og þá sérstaklega
hákarlinn, „somniosus microc-
ephalus".
Þetta kvikindi er með stærstu
fiskum, 3—4 metra hákarlar eru
algengir og þeir stærstu hafa
mælst 8 metrar eða þar um bil.
Þessi tegund er norðurhafa-
skepna sem lifir yfirleitt á
200—600 metra dýpi, en gengur
þó inn á grunnsævi á vorin og er
talið að þar sé um ætisleiðangra
að ræða. Risar þessir eru breyti-
legir á litinn, allt frá því að vera
hvítir og til þess að vera
rauðgráir, dökkgráir og
brúngráir og flest þar á milli.
Hvað hákarlinn getur orðið
gamall er ekki gott að segja, „af-
gamall" myndi ná því nokkurn
veginn, en samt svara engu.
Vöxturinn er hins vegar hægur
þrátt fyrir hina miklu stærð,
þannig lengdist einn merktur
hákarl aðeins um 8 sentimetra á
þeim 16 árum sem liðu frá því
hann var merktur uns hann
veiddist aftur.
Mataræði hákarla hefur löng-
um verið milli tanna á fólki og
fólk stundum milli tanna þeirra
í bókstaflegum skilningi.
„Okkar“ háfar éta ekki fólk, flest
annað reyndar, en ekki fólk svo
vitað sé. Ef athugað er hvað
fundist hefur í mögum hákarla
mætti þó ætla að menn væru alls
ekki óhultir ef þeir lentu í sjó
þar sem þessar luralegu skepnur
eru á sveimi. Heilir selir, heil
hreindýr, sjófuglar, fiskar, þar á
meðal þorskar, skötur, ýsur, lúð-
ur o.m.fl. Hákarlinn er sem sé
alæta og myndi líklega ekki
fúlsa við mannakjöti ef það væri
í boði. AIls kyns drasl hafnar í
mögum hákarla að auki, tunnur,
netatrossur, rekaviður o.fl. Hitt
er svo annað mál, að dýr þessi
þykja sjá afar illa, sníkjudýr
skadda hornhimnu þeirra. Því
verða háfar að treysta á lykt-
arskynið til að vísa sér á fæðu og
það bregst ekki. Þannig lifa
margir háfar auk alls á hræjum
sbr. að úldið kjöt var löngum tal-
in sú beita sem helst dugði á há-
karlaveiðum hér við land meðan
þær voru og hétu. Ekki sakaði að
láta hið úldna kjöt liggja í
rommi áður, þá stóðst hákarlinn
það varla.
Annars' virkar lyktarskynið
sérkennilega, drjúgur hluti heil-
ans er undirlagður af skynjun
þessari og tveir fálmarar liggja
frá framhluta heilans fram með
trjónunni, sitt hvoru megin og
fram í hana. Eru þetta svo ná-
kvæm tæki, að háfurinn getur
ekki aðeins skynjað lykt af bráð
í allt að 1—2 kílómetra fjarlægð
heldur ratað rakleiðis til hennar
fyrir atbeina „tækja" þessara.
Ber dýrið sig þá þannig að, að
það syndir út á hlið, t.d. fyrst til
hægri þannig að lyktin kitlar
vinstri skyntaugina. Þegar lykt-
in tekur að dofna, sveigir dýrið
til vinstri þannig að hægri
skyntaugin fær málið til með-
ferðar, og svona gengur þetta
koll af kolli, hákarlinn syndir til
og frá, að því er virðist leitandi.
Hann er leitandi í vissum skiln-
ingi, en að hlut sem hann veit að
er á næstu grösum, ekki leitandi
að einhverju óþekktu.
En af því að við erum að ræða
matseðil þessa gráðuga dýrs
væri ekki úr vegi að skrá hér
innihald nokkurra maga þó ekki
sé um að ræða maga þeirra háfa-
tegunda sem finnast hér við
land: í vömb tígrisháfs nokkurs
fannst gras, fiskbein, fjaðrir og
bein sjófugla, brot úr skjald-
bökuskeljum, nokkrar ryðgaðar
niðursuðudósir, hryggjarliður úr
hundi og höfuðkúpa af kú. Í
Mauritius veiddist einn stór háf-
ur sem var með steinolíutunnu í
maganum og annar sem veiddist
á sömu slóðum var með hross-
höfuð og leifar af reiðhjóli inn-
anborðs. Það er því fúlsað við
fáu þegar matarlystin segir til
sín á þessum bæjum.
Margir háfar fæða lifandi
unga (seiði). Hákarlinn stóri
sem íslendingar kalla einfald-
lega „hákarl" fæðir 40—70 senti-
metra langa unga. Hjá „hámer-
inni“, stórri háfategund sem sést
hér við land á stundum, er gotið
sérkennilegt. Hámerin fæðir
1—4 lifandi unga. Fyrir got eru
þeir lausir í legi móðurinnar og
nærast úr kviðpoka uns þeir ná 6
sentimetra lengd. Þá er innihald
kviðpokans uppurið og hann
horfinn, því taka ungarnir til við
að næra sig á ófrjóvguðum eggj-
um í leginu, en af þeim er nóg.
Ekki fæða allir háfar lifandi af-
kvæmi, en þeir sem það gera
ekki gjóta svokölluðum Pét-
ursskipum, sem eru sérstaklega
vel innréttuð og útbúin egg.
Skötur, sem eru náskyldar háf-
um, gjóta einnig skipum þessum.
Nú, svo má nefna beinhákarlinn
sem telst til íslenskra háfa-
tegunda. Hann er svifæta eins og
frændi hans hvalháfurinn, og
getur orðið allt að 12 metra
langur, hvalháfurinn enn stærri,
og þetta eru einhverjir stærstu
fiskar veraldar, hvalháfurinn
raunar sá stærsti. Beinhákarlinn
fæðir 1—2 lifandi unga og með-
göngutíminn er tvö ár. Ungarnir
eru 1,5 metrar á lengd við got.
Hákarlaveiðar íslendinga eru
ekki umtalsverðar á seinni tím-
um, eri úr lifrinni fæst afar
A-vítamínríkt lýsi og svo hafa
fslendingar lengi verið til í að
matreiða hákarlakjöt með afar
sérstökum hætti. Sýnist mörg-
um það hið mesta lostæti þó
flestir séu sammála um að lyktin
sé ekki til að hæna að aðdáend-
ur. Hér er um kæsingu og þurrk-
un kjötsins að ræða og úr verður
kæstur hákarl eða „skyrhákarl"
og á síðari árum hefur neysla
þess færst í vöxt á nýjan leik
eftir að hafa næstum horfið með
öllu. Kæsingin gerir það að verk-
um, að baneitruð eggjahvítuefni
brotna niður og verða að skað-
lausum amínósýrum. Að snæða
nýtt hákarlakjöt er hið mesta
óráð, það er baneitrað og getur
valdið mörgum slæmum kvillum
svo sem sjóntruflunum og
krampa. í versta falli veldur það
dauða.
- gg
t. -
Minning:
Björgvin Samúels-
son húsasmiður
Fæddur 7. janúar 1942
Dáinn 18. desember 1985
Jarðsunginn verður á morgun
30. desember kl. 15.00 frá Bústaða-
kirkju mágur minn Björgvin
Samúelsson.
Beggi eins og hann var kallaður
var næst elsti sonur hjónanna
Helgu Magnúsdóttur og Samúels
Jónssonar en Samúel lést árið
1969. Það sem ég hef kynnst bæði
föður- og móðurfólki Begga er það
allt upp til hópa elskulegt fólk sem
gefur öðrum hlýju og ástúð jafnt
ungir sem aldnir. Beggi var
hraustmenni mikið, stundaði
íþróttir, handbolta, skotæfingar
og skíði.
Beggi gekk að eiga systur mína,
Þórhildi Guðmundsdóttur, 31.
desember 1971. Eignuðust þau 3
böm. fyrsta barnið fæddist and-
vana 1973, Hlynur Örn f. 27. janúar
1975 og Linda Hrönn f. 30. septem-
ber 1977.
Ég kynnist Begga árið 1970, man
ég eftir hugprúðum og myndarleg-
um manni sem var að spyrjast um
systur mína Þórhildi. Um þetta
leyti var faðir okkar fársjúkur og
lést í maí 1971. Ekki stóð á Begga
að styðja okkur í þeirri sorg.
Ég hef ekki kynnst öðrum eins
manni og Beggi var, hlýjan,
hjartagæskan og góðmennskan
streymdu frá honum. Börn hænd-
ust að honum, jafnvel mannfælin
börn fóru upp í fangið á honum.
Beggi og Þórhildur byggðu sitt
fallega hús í Brekkuseli 29 og gerðu
þá litla íbúð fyrir móðir okkar á
jarðhæðinni, til þess að hún gæti
notið í sinni elli þeirra umhyggju
og haft gaman af börnum þeirra.
Oft sagði ég í gríni við Þórhildi
systur mína, hvar keypturðu þenn-
an mann? Því Beggi gekk til verks
jafnt úti sem inni óbeðinn en það
lýsir Begga best, hann sat aldrei
auðum höndum og kveinkaði sér
aldrei. Eflaust hefur hann verið
búinn að ganga miklu lengur með
sinn sjúkdóm en nokkurn getur
grunað. Hann kvartaði aldrei,
hann var bara með smá höfuðverk
endrum og eins. En í febrúar síð-
astliðnum þoldi hann ekki lengur
við og fékkst til að fara til læknis.
Urskurðurinn var illkynja æxli í
heila. Aldrei hefði hann getað
gengið i gegnum þessa raun nema
með aðstoð og umhyggju Þórhildar
og barna sem gáfu honum styrk
og sól í sál. Á Grensásdeild Borg-
arspítalans var hann frá febrúar
til júni og aftur þrjár síðustu vik-
urnar og hlaut hann þar mikla
alúð sem aldrei verður gleymd.
Þórhildur og börn fengu að njóta
yndislegs sumars með Begga. Var
farið í sumarbústað og veiðiferðir
og allt gert til að gera honum lífið
auðveldara og ánægjulegra og stóð
Þórhildur við hlið hans og hjúkraði
honum sem besti læknir og var
hjá honum fram á síðustu stundu.
Elsku Þórhildur, Hlynur og Linda,
minning um góðan eiginmann og
föður mun styrkja ykkur í þeirri
miklu sorg sem nú er. Megi drott-
inn vaka yfir ykkur og varðveita.
Kristín Guðmundsdóttir
•c.