Morgunblaðið - 04.05.1986, Blaðsíða 61

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR4. MAÍ1986
61
Laxinn hefur fyrir framan augun lyktarskynfæri. í 25 sm löngum fiski er um hálf miUjón skynfruma.
Með þessu skynfæri getur laxinn skynjað lyktina af eigin ættingjum og skilið á milli hennar og lyktar
frá öðrum löxnni. Þannig rakið sig heim eftir lyktarslóðinni.
sameiginlegt með þeim laxfiskum
sem Ieituðu á nákvæmlega sama
staðinn í ákveðinni á var að þar
eru ættingjar þeirra fyrir. Og þar
er komin kenningin um að ratvísin
sé erfðabundin og tengd ákveðn-
um stofnum. Þetta höfum við
getað sýnt fram á."
Rennur eftir sinni lyktarslóð
I Atlantshafi, norður með allri
strönd Noregs, er lax í sjó, geldlax
ogTax sem er að verða kynþroska.
Laxaseiðin hafa eðli sínu sam-
kvæmt gengið úr ám allt frá Sví-
þjóð og norður til Murmansk og úr
öllum norsku ánum. Hans Nord-
eng segir að þau sem tilbúin eru
leggi af stað þegar hitinn í ánni
er 6—7 stig. En hvernig rata þau
þá á þær slóðir úti í hafinu þar
sem þau mæta ættingjum sínum
sem búnir eru að vera þar í 1—2
ár. Og þar eru ekki aðeins ættin-
gjarnir heldur ókunnugir laxar úr
mörgum öðrum ám. Jú, þau fylgja
hafstraumnum út, fyrst niður ána,
þá straumnum með ströndinni og
síðan út í straumhringrásina sem
þar er, alveg eins og ættingjarnir
höfðu gert á undan þeim. Seiðin
ganga í torfum á kvöldin, fara
með 20—30 km hraða á sólarhring
meðstraums og gefa frá sér þetta
ákveðna lyktarefni, sem þau fram-
leiða í lifrinni. Því eru 30 kílómetr-
ar á milli torfanna, sem er dagleið
hvers hóps. Og þegar þau eru
komin í þann hringstraum þar sem
kynþroska laxinn heldur sig, þekk-
ir hver þeirra sína lyktarslóð, sem
hann rekur sig eftir heim og alla
leið á sinn hrygningarstað. Laxinn
syndir og heldur sig í ákveðnu
dýptarlagi. Ef brenndar eru úr
honum lyktarstöðvarnar, eins og
gert hefur verið í tilraunaskyni,
þá leitar hann alla leið niður á
botn og upp undir yfirborðið í
hlykkjum af því að hann fínnur
ekki lyktarslóðina sína. Sá lax sem
er úti í sjó þarf því ekkert að vita
hvar hann er, hvenær eða í hvaða
átt hann á að halda. Honum er
sagt það. Kynþroska fískurinn
leggur af stað þegar fyrstu seiðin
koma og slóðin með hans eigin
lygt nær til hans. Eftir henni fer
hann á sinn eigin fæðingarstað til
að hrygna. Tilgangurinn er að
halda erfðaeiginleikum stofnsins
við.
Ein allsherjar fiskisúpa
í fjörðunum
Efnið sem fiskanir rata eftir til
samstofna fiska og seiða myndast
í lifrinni og fer út með saurnum,
en það skilst líka út um húðina.
Svo hárnákvæmt er það að ekki
þarf nema einn dropa í hálfa millj-
ón lítra af vatni. Hans Nordeng
útskýrir hvernig þeir með tilraun-
um hafa sett elektróður við heilann
á laxfiskum og þá slær út þangað
til rétta efnasamsetningin kemur.
Þannig er fundið með heilalínuriti
nákvæmlega hvaða efni fískurinn
svarar. í lyktarstöðvunum í 25 sm
löngum fiski eru um hálf milljón
lyktarfruma. En þarna getur verið
um óteljandi efnasamsetningar að
ræða.„ Við vitum orðið nokkurn
veginn hvernig þetta verkar,"
segir Hans Nordeng, sem birti
ekki niðurstöður sínar fyrr en um
1977. „Menn vissu ekki að um
erfðir væri að ræða og höfðu ekki
rannsóknir sem sönnuðu það fyrr
en á 8. áratugnum. En síðan er
líffræðileg vitneskja orðin svo
mikil um þetta að enginn þarf að
gera vitleysur í skjóli fáfræði."
Þessar nýju rannsóknaniður-
stöður hafa leitt til mikilla
árekstra milli stjórnvalda í Noregi
og þeirra sem að rannsóknum
hafa staðið. I Noregi hafa menn
litið til gróða upp á milljarða króna
af væntanlegri laxaræktun. En til
að ná því sem fyrst hefur vantað
seiði. Gefin hafa verið leyfi til að
flytja seiðin víðs vegar að, t.d.
komu löglega 5 milljón seiði frá
Svíþjóð í einni sendingu. Og vegna
seiðaskorts hafa svo komið til
gróðabraskarar, sem til viðbótar
við hinn löglega innflutning út-
vega erlend seiði og selja. Þá er
vitað að nú þegar hafa um 2 millj-
ónir laxa af öllum mögulegum
tegundum sloppið árlega úr eldis-
kvíum og blandast öðrum stofnum.
Um helmingurinn sem kemur út
er þá lax sem sleppur úr kvíum.
Sumir hafa kallað þetta „Norsku
hörmungarsöguna". Þá hafa menn
ekki áttað sig á því við ræktun
að fleiri en einn stofn getur verið
í hverrri á, allt upp í 14 sem vitað
er um og því ekki víst að fiskar
séu ræktaðir af sama stofni þótt
foreldrarnir séu úr sömu á. í
norskar ár er þegar komið mikið
af ókunnum fiski. Veiðifélög í
frægum laxveiðiám, sem hafa sína
sérstöku stofna, einn eða fleiri,
hafa kannski fengið 40% af útlend-
ingum, en halda samt áfram að
taka hrygningarfisk úti í firðinum.
Þar má kalla að sé orðin ein alls-
herjar fiskisúpa og þó sleppa þeir
fiski úr þessari blöndu í sínar eigin
ár. Lengst ganga þeir sem lengi
hafa gert þetta og eru því þegar
komnir með mestu blöndunina. I
landbúnaðinum eru menn vanir að
velja það sem mest gefur af sér.
En í þessu er engin stefna." En
hvaðgeristnú?
„Engin óeining er um það leng-
ur að afkvæmi blandaðra stofna
eigi erfiðara með að rata," segir
Hans Nordeng. „Og þá er ekki
aðeins um það að ræða að viðkom-
andi á tapi þeim, heldur villast
þeir í rangar ár og blandast þar
og rata ekki á sínar hrygninga-
stöðvar. Blöndunin breiðist út
meðfram stöndinni. Þá er það ekki
orðið einkamál hvers og eins að
rækta í sinni á. Það er heldur
ekki bara mál Norðmanna eða ís-
lendinga hvernig þeir fara með
laxastofnana sína, heldur mál sem
varðar allar þjóðir. Annars endar
þetta með því að allir laxastofnar
verða af sama uppruna og rata
ekki. Og sá lax sem hentar við
ákveðnar aðstæður lendir þar sem
hann getur ekki þrifist eða
hrygnt."
Bannaðar sleppingar nema
á samstofna Iaxi
„ I Noregi höfðu menn jafnvel í
hyggju að sleppa allt upp í 10
milljón seiðum í sjóinn til hafbeitar
á hverju ári. Nú hefur verið ákveð-
ið að það verði ekki gert. Á undan-
76-
7«
70N
68*
66
BC-
62
6C

30'
$***$**
w

1
Vannmasse - og strömfordetlng. (1) Kystvann,
(2) Atlantisk vann.
(3) Polarvann.
Uppvaxtarsvæði fullorðna laxins er f hafinu i svokölluðum straum-
hvirflum eða hringstraumum. Með þvi að ganga með strauminum
leiðast seiðin hvert á sinn stað, þ.e. þangað sem laxarnir af þeirra
ætt, sem fóru fyrir einu ári eða tveimur, eru fyrir. Allir straumar
enda í hvirfli.
förnum tveimur árum hafa menn
skilið hve fráleitt þetta er og eru
orðnir hræddir við afleiðingarnar.
Ekki er lengur nein efhisleg óein-
ing milli norskra grunnrannsókna
og opinberra aðila, sem hljóta að
leggja rannsóknir til grundvallar.
Nú hafa stjórnvöld í Noregi því
sett reglugerð, sem gekk í gildi
1. janúar sl., sem bannar allar
sleppingar laxfiska í norskar ár
nema sleppifiskurinn sé samstofna
viðkomandi árlaxi. Þá hafa verið
settar strangar reglur um af-
rennsli frá fiskiræktarstöðvum,
bæði vegna mengunar og sjúk-
dómahættu, þannig að þeim er
ekki leyft að leiða afrennsli út í
árnar, en verða að leggja leiðslur
einn kílómetra út í sjó og minnst
á 7 metra dýpi. Markmiðið er að
ekki finnist ein einasta á sem
affall kemur frá út í árvatnið."
í nýju reglugerðinni er laxa-
Samkvæmt 400 ára göinlum heúnildum trúðu forfeður okkar að Guðlaxinn væri foringi laxanna
og leiddi þá fyrir guðlega forsjá heim í árnar sínar. En síldin hafði líka sinn kóng, sem leiddi
hana úr síldargarðinum mikla við ísland. Það var Síldarkóngurinn, sem er sjaldgæfur fiskur. Hér
er teikning af honum.
ræktendum gert að tilkynna við-
komandi yfirvöldum um allar
sleppingar, en þeim sem setur út
fisk eða fæðudýr, að ferskvatns-
humri meðtöldum, í trássi við
reglugerð þessa eða brýtur þau
skilyrði sem hún setur skal gert
að sæta sektum eða fangelsi allt
að þremur mánuðum, segir í 11.
grein.
Einn stofn á hverjum stað
Nú hafa íslendingar haft stór
áform um að feta í fótspor Norð-
manna og græða milljarða á laxa-
rækt. Hvað eigum við að gera til
að lenda ekki í sömu fiskisúpunni?
„Ef ég væri íslendingur og hyggð-
ist setja upp eldisstöð þá mundi ég
hyggja á einum stofni og það
stofni úr á frá þessum sama stað.
Ekki sækja hann annað. Tryggja
verður að halda sem mestu af
erfðaeiginleikunum. Og gæta þess
að stofninn úrkynjist ekki við
ræktun með því að nota sem flesta
klakfiska. Bæta við klakfiskum úr
sama náttúrulega stofni sem upp-
haflega var notaður, ef þörf kref-
ur. Ef slíkur fiskur sleppur úr
stöðinni er enginn skaði skeður.
Þeir fiskar vita hvar þeir eiga
heima. Með því móti tekur maður
minnsta áhættu. Sama lögmál
ætti að gilda um landkvíar og sjók-
víar. Ef á að nota kynbættan fisk
annars staðar að, þá verður hann
að vera í landkvíum. Fjósið verður
að vera lokað. Annars er tekin of
mikil áhætta."
Að lokum sagði Hans Nordeng
að svo virtist sem í Noregi sé um
þessar mundir að takast samstarf,
sem leiða muni til nýtingarstefnu
er hafi vísindalegan bakhjarl, þrátt
fyrir allt sem á undan er gengið.
Hljótum við ekki líka að verða að
gera það á íslandi, áður en skaði
er orðinn?
Vlðtal: Elín Pálmadóttir
Mynd: Árnl Sæberg