Morgunblaðið - 04.05.1986, Blaðsíða 60

60 MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 4. M AÍ1986

Hver laxafjölskylda hefur sitt arfgenga lyktarefni i

Blöndun við
aðrar ættir
skemmir
ratvísina
„Ratvísin er erfðabundin og tengd ákveðnum stofnum. Ef ég værí íslendingur og hygðist setja upp
eldisstöð, þá mundi ég byggja á einum stofni og það stofni frá þessum sama stað. Ekki sækja hann
annað,“ útskýrír Hans Nordeng.
Hafstraumarnir í Norður-Atlantshafi, en þar ganga laxar frá ám i Sviþjóð, Noregi, Rússlandi, íslandi,
Grænlandi, Kanada o.s.frv. Má af þessu sjá hve fint kerfið er svo að hver lax ratar til síns heima, upp
i sína á og það á sinn ákveðna stað i ánni til að hrygna. Með blöndun yrði þetta cin allsherjar f iskisúpa.
Ratvísi laxins, að hann
skilar sér til heimkynna
sinna til að hrygna eftir
að hafa dvalið úti í hinu
stóra hafi, er eitt af
undrum náttúrunnar, sem
mönnum hefur gengið illa
að skilja og skýra. Nú er
komið í ljós við nýjustu
rannsóknir að það er
laxinn sjálfur sem gefur
frá sér efni og dreifir á
leið sinni til að geta ratað
eftir því heim, rétt eins
og Hans og Gréta dreifðu
brauðmolunum og ætluðu
að hafa þá sem staksteina
til að rata eftir til baka.
Ekki er það síður
afdrifaríkt að komið er í
ljós að ratvísin er tengd
erfðum. Hver
laxafjölskylda hefur sína
efnasamsetningu, sem
hún ein fylgir heim í sína
á og meira að segja að
sínu ættarsetri í þeirri
ákveðnu á.
Með 18 ára rannsóknum
hefur norski líffræðing-
urinn Hans Nordeng
frá Oslóarháskóla fundið og fært
rök fyrir þessari kenningu sem er
orðin viðurkennd víðast hvar. Sem
gestur Landssambands stangveiði-
manna á ráðstefnu á Hótel Loft-
leiðum sl. helgi kynnti hann þessar
niðurstöður. Og þar kom einnig
fram að hinar nýju rannsóknamið-
urstöður sýna að ekki má blanda
saman stofnum, hvorki með vilja
né óvart. Ef framandi fiski er
blandað í stofn sljóvgast og eyði-
leggjast eiginleikar stofnsins og
ratvísihæfileikar sem stjórnast af
ferómónum. Þá fer fyrir laxinum
eins og Hans og Grétu eftir að
fuglamir átu brauðið þeirra, að þau
rötuðu ekki heim og lentu í noma-
höndum.
Þessi nýja vitneskja er ekki svo
lítið mikilvæg fyrir okkur Islend-
inga, sem emm að fara af stað
með líklega um 70 fískeldisstöðvar
nú þegar og varla nokkur brúkleg
strönd þar sem ekki em a.m.k.
hugmyndir um fiskéldi af ýmsu
tagi, með hafbeit eða kvíaeldi, og
með seiðaeldi til dreifingar milli
ánna og til útlanda. Og ekki síður
fyrir Norðmenn, þar sem tvær
milljónir flækingslaxa hafa þegar
sloppið úr eldiskvíum og blandast
saman við aðra stofna, auk þess
sem menn blanda óspart saman
stofnum úr mismunandi ám. Em
þeir þegar bytjaðir að bregðast við
þessari nýju vitneskju um hættu
og gengu í gildi reglur í Noregi
1. janúar sl., sem banna alla haf-
beit og sleppingar laxfíska í þar-
lendar ár nema því aðeins að hinn
sleppti fiskur sé samstofna fiskum
á staðnum.
Um þessar nýju kenningar og
viðbrögð við þeim ræddi blaða-
maður Morgunblaðsins við Hans
Nordeng. Rannsóknir sínar hóf
hann með aðstoð Ásu konu sinnar
á árinu 1960 og þá á aldursgrein-
ingu og lífsferli bleikju á Salang-
en-vatnasvæðinu í Noregi, sem
leiddi til þess að hann setti fram
kenningu um ratvísi fiska. Að það
sé lykt sem bleikjan gefur frá sér,
sem hjálpar henni til að rata aftur
upp í ána. Þá strax veitti Hans
Nordeng því athygli að áður en
öll seiðin sem hann var að merkja
vom komin niður og út í sjó vom
þau fyrstu að koma aftur til baka.
Gat þá þegar sýnt fram á að bleikj-
an á leið í sjó merkti leiðina og
þegar hún var komin út byijaði
sú sem var úti að rekja sig eftir
sömu leið til baka. Að 4 vikum
liðnum tóku fiskamir að mætast,
þeir sem vom á leið út og hinir á
leið heim. En hjá bleikju og urriða
verður allt ferlið á sama ári. Fisk-
urinn heldur til hafs á vori og
kemur aftur upp í ána næsta
haust. Laxinn hins vegar er a.m.k.
eitt ár í sjó áður en hann snýr til
baka í ána, en sama ferðamynstrið
reyndist samt hjá honum. Því má
skjóta hér inn í að jafnframt sýndi
Hans Nordeng fram á með eldistil-
raunum að dvergvaxin smábleikja
og stærri fiskurinn af þessu sama
Salangen-vatnasvæði er einn og
sami fískstofninn, þrátt fyrir mis-
munandi útlit.
Ratvísi laxins erfðabundin
og tengd vissum stofnum
Ýmsar kenningar hafa verið
settar fram um ratvísi laxins, sem
finnur leiðina heim og ekki aðeins
heim í ána sína, heldur líka heim
á þann stað í ánni þaðan sem
hann er, jafnvel þótt hann sé búinn
að vera 2—3 ár úti í sjó. Hans
Norden benti á elstu rituðu heim-
ildir um ratvísi laxins, sem eru
frá árinu 1599, frá norska prestin-
um Peter Clausen Friis. Þá höfðu
menn iengi vitað að laxinn hélt
sig í norðurhöfum og vissu þá
þegar að hver lax fann leiðina
heim. En hvemig átti hann að
geta vitað hvenær hann átti af
leggja af stað, í hvaða átt og
hvernig að þekkja rétta staðinn?
Til þess þurfti guðlega forsjá. Þess
vegna trúðu menn því að Guðlax-
inn hefði fengið sérstaka hæfileika
og leiddi hina laxana heim. Sama
væri með síldina, sem líka hefði
sinn kóng yfir sér, er leiddi hana
úr síldargarðinum mikla við ísland
og það var Síldarkóngurinn, sem
er mjög sjaldgæfur fiskur. Og
Hans Nordeng segir að þá þegar
hafi þeir séð ferli laxfiskanna
alveg rétt. Menn sáu að þeir veiddu
Guðlaxinn á sama tíma og með
hinum og þessi stóri fiskur var oft
með ör eftir selabit, sem þeir
skýrðu á þann hátt að hrausti
foringinn væri að veija hina lax-
ana. En til þess að skýring þeirra
gæti staðist þurfti fomstufiskur-
inn a.m.k. að vita hvar hann var
staddur í hafinu alveg eins og í
öllum öðmm kenningum sem á
eftir komu.
„Ef ég væri lax niðri í sjónum
hvernig ætti ég þá að vita einn
góðan veðurdag í hvaða átt ég
ætti að fara, þegar ég veit ekki
einu sinni hvar ég er?“, byijar
Hans Nordeng skýringar sínar.
„Nútímavísindamenn gripu til þess
ráðs að leggja laxinum sjálfum til
þá hæfileika sem forfeðurnir töldu
foringjann hafa fengið frá guði.
En hvernig á laxinn að geta stað-
sett sig þegar hann er kynþroska,
eftir langan tíma í sjó? Islenski
laxinn við Grænland og norski
laxinn langt norður í höfum eru
báðir í skammdegismyrkri, hríð
og miklum sjógangi með háum
öldum. Jafnvel þótt laxinn viti
hvar hann er þá sér hann ekki
sólina og getur ekki nýtt sér hana,
eins og kanadískir vísindamenn
bentu á. Enda er sú kenning alveg
niður kveðin af öllum vísinda-
mönnum nema fáum sértrúar-
mönnum. Var endi bundinn á það
á prenti 1968. Þá höfðu komið
fram kenningar um að þarna kæmi
til lyktin af heimaslóðum, af jarð-
veginum, jurtum og dýrum. En til
þess þurfti þessi lykt að geta
komist út til fisksins á réttri
stundu eftir allan þennan tíma.
Og að auki eru víða nákvæmlega
sömu efnin á árbotninum á hinum
ýmsu stöðum í ánum, en laxinn
fer rakleiðis upp ána og á það
svæði þar sem heimkynni hans
voru. I þessum kenningum var
alltaf gert ráð fyrir tvenns konar
ferðamáta, einum sem nýttist
laxinum í úthafinu og öðrum sem
tæki við þegar hann væri búinn
að finna landgrunnið og þyrfti að
gera upp á milli einstakra áa. En
allir voru sammála um að það séu
lyktarfrumurnar sem skipta sköp-
um. Því var slegið föstu af Kan-
adamanninum Hassler árið 1955.
En hvaða efni eða efnasamsetn-
ingar eru það sem leiða laxinn
heim? Því hafði enginn getað sleg-
ið föstu fram að þessu. Það eina
sem hægt var að sjá að væri